Irailaren 6an Hernanin izango zara. Zer espero duzu?
Ez dakit. Badakizu zer pasatzen zaigun? Kontzertu batean baduzu horrelako pertzepzioa, ez dakizula garbi non zauden. Azkenean, publikoak gauza baten aurrean halako erreakzio beretsua izaten du. Izaten dira, gutxiena pentsatzen duzunean, horrelako esperientzia bereziak, jendeak halako burutapen bitxiak izaten dituelako, eta horrekin etortzen zara etxera. Baina nik ez dut ondo jakiten zer berezitasun izaten duen publikoak. Espero dut jendea joatea, eta gustora geratzea. Lehenik, gustora geratzea ni neu, horrekin izaten ditut komeriak. Oso asekaitza naizelako, oso nekez etortzen naiz etxera gustora.
Lehenago ere ezagutzen duzu Hernani. Zein oroitzapen duzu?
Hasteko, emaztea hangoa dut, beraz, erdi hernaniarra naiz! Sarritan izaten naiz bertan. Ezagutu egiten dut. Garai batean, San Joanak ere pasatzen nituen. Gainera, Urumea Ikastolan ibili nintzen!
Egia da! Baina belaunaldi gazteagoek Fernando Ederrarekin ezagutu zaituzte eskoletan, txirularekin...
Aste honetan bertan, batek esan zidan: ?Fernando Ederrarekin ibili nintzen eta? Asko ezagutzen nuen. Badakit zurekin ibili zela?. Bai, egia da. Ni, berriz, ibili nintzen Urumea Ikastolan.
«Asmamenik gabeko herria bihurtu gara»
Eta hori, nola?
Bingen Zupiria, Olatz bera eta Elena Ortega eta... egin zuten taldetxo bat. Nerabeak ziren. Ez naiz ondo gogoratzen kontaktoa nola egin genuen. Agian San Joanetan. Esan zidaten talde bat egin zutela eta, hurbiltzea eskatu zidaten. Tartean zen Maritxu, zuzendaria, eta haren alaba; musikaria zen, trikitilaria, eta orain organo jolea. Pianoa ondo jotzen zuen. Eta, ?egin behar zenuke hona etorri eta euskal kantu zaharrak erakutsi?. Eta, tonto-tonto hasi, eta urte batzuk egin nituen. Gero, ez nuen balio lanbide horretarako. Askotan konturatzen nintzen, arratsaldeko azken orduan egiten nuen, eta irrikitan egoten ziren baloiarekin aritzeko, frontoira joateko. Baloi hotsa entzuten nuen, eta igoal futbolean hasten ginen hantxe bertan. Andereñoetako bat sartu, eta ni baloia jotzen, eta beste batek buruarekin jo eta paretari eman eta... Horrelakoak. Pixkanaka, uzten joan nintzen.
Noiz izan zen hori?
80eko hamarkada horretan egingo nituen urte batzuk, beharbada, zazpi-zortzi.
Ze giro zegoen orduan herrian? Eta kantagintzan edota kulturaren inguruan?
Hernani ezagutu dut herri euskaldun eta abertzale gisa. Borroka gune ere bai. Beti bazen iskanbila. Garai hartan, gu hasi ginenean, hara, gurekin batera ikastola ari zen sortzen. Hasiera hartan ikastola eta gu eskutik joan ginen, egin genituen jaialdi pila bat ikastolen alde herri guztietan. Hasmentako giro hori berdintsua izaten zen, joera aldetik; egin beharra, lortu beharra. Giro beretsua izaten zen toki guztietan; aldarrikapenak handik hemendik. Kultura aldetik, lehendabiziko edo bigarrengo kontzertu modua, Hernanin eman nuen!
«Euskera erresistentzia baten estrategiari lotzen ez bazaio, folklorean bihurtzen da, eta horrek esan nahi du likidazioa»
«Letrak neretzako bizitza du, eta doinua da, neretzako, arropa. Kantu bat ez dut ikusten letrarik gabe»
Aitor zineman?
Hori da, igande eguerdi batean. Jokatzen zuten Buruz Buruko txapelketa Atano X eta Azkaratek, eta gogoratzen naiz nola ibili nintzen ea noiz tokatzen zitzaidan, eta ondoko tabernan sartu eta begira, txuri beltzeko telebistan pelota partiduari; ?honezkero nire txanda izango da? eta ez, eta berriro jaitsi tabernara.
Ez Dok Amairu sortu aurrekoa zen, ezta? Joxan Goikoetxeak digitalizatu ditu hainbat grabazio Jesus Mari Olano Fondoan, eta hor dago 1966ko urtarrilaren 9ko kontzertua. Saizarbitoriak aipatu zuen, «izan ye-ye edo nahi duzuena, baina euskaldunak», eta zu agertzen zara, Cliff Richardena jotzen.
Bai bai, Ez Dok Amairu baino lehenagokoa. Halako erreklutatze bat egin zen aurrena. Bellas Arteseko sariketara, orduko La Voz de España egunkariak antolatutakora aurkeztu nuen nire burua. Gero, La Voz de Guipuzcoa irratiarenean eta horietan ibili nintzen bueltaka. Nire errepertorio horretan beti egiten nituen modako kantak, eta denetarik; Cliff Richard, Elvis... euskeratuta edo nik letra bat jarrita, euskeraz. Pot-pourri bat egiten nuen, eta, hain zuzen, hori zen arrakasta zuena. Gogoratzen naiz sariketa horietan nabarmendu egin nindutela La Voz de Españan, eta Laboak deitu zidan; ez nekien nor zen. Ikaslea zen. Bartzelonan ikasten ari zen, eta handik ekarri zuten ideia bat, eta deitu zidan telefonoz relojerian nengoela, bilera bat egingo zela, lehengo Kursaal zaharreko sotoetan, eta gonbidapena luzatu zidan. Hura izan zen nire lehendabiziko esperientzia txalapartari batzuk ikusi nituena, apaiz bat ikusi nuen cha-cha-cha batzuk kantatzen, gero olerkari batzuk, magnetofoi batean Raimon kantatzen entzun nuen? horrela. Orduan hasi zen; bilera hark ekarri zuen beste bilera bat. Nik ez nuen, egia esan, oso ongi konprenitzen hura, baina beti sentitu nuen halako, ez dakit zer, sena kontua izango da. Bilera batek beste batera eramaten ninduen eta hark beste batera, eta, pixkanaka, gero eta murritzagoa zen kopurua, jendearena. Geratu ginen geratu ginenak. Tartean, Jorge Oteiza sartu zen, eta horrek eman zion izena; Ez Dok Amairu. Horrela antolatu zen, eta beste joera bat sortu zen. Hernaniko hau horren aurrekoa da.
Asko aldatu da ordutik, giroa?
Bizitza ez da behin ere geldirik egoten. Bizitza mugimendua da. Bistan da, hark ez dauka zerikusirik gaurko egoerarekin. Onerako eta txarrerako, bietarako. Onerako, hura zela eta, errealitate bihurtu zela euskal kantagintza. Horregatik, ohitura dut esateko Ez Dok Amairu ez zela hura bakarrik, baizik eta hortik sortu den guztia. Azkenean ateak ireki ziren eta hortik pasatu dira gero, belaunaldi ezberdinak. Euskeraz kantatzea errealitate egin da urte hauetan guztietan, eta hori guztia, nik Ez Dok Amairu kontsideratzen dut. Txarrerako... Pentsaten dut orduan bazegoela aldarrikapenerako giroa. Itxuraz, behintzat, bazegoen giro insurrekzional bat, herri honekiko konpromiso bat, askatasun behar bat, independentziaren nolabaiteko usain hori, nahi hori, behar hori. Baina gero gertatzen dena da, politikan estrategietan asmatzen ez denean, edo joera horretarako dohainik edo gaitasunik ez denean, ahulezia horrek eramaten zaituela ondoren etortzen den liturgia dekadente batera. Azken finean, dagoeneko ez dagoela izpiritu hori. Dena da jarraitzea, ea noiz arte gastatzen den asuntoa. Asmamenik gabeko herria bihurtu gara. Horrekin batera galtzen dira garai bateko nahi edo izpiritu edo? Nik behintzat, hala sumatzen dut. Garai hartan izaten ziren Aberri Egun batzuk; ezagutu nuen Donostian, korazatuak Kontxako itsas gainean, eta ehiza-hegazkinak goian eta beheran tankeak. Estanpa horretatik pasa gara konformismo batera. Betiko gure menperatzaileak bere sarean hartu gaitu, eta errekuperatuak geratu gara. Espainiar inperialismoak errezeta ematen du, portaerena, marra gorriak zein diren, eta liturgia horri jarraitu besterik ez dio egiten herri honek. Beraz, ematen du gure herria bihurtu dela frantziar eta espainiar erregio bat. Horrekin nik jende asko ikusten dut oso konforme. Gero, egiten dira urtean behingo ospakizunak, eta, azkenean, egoera horretan, horrek guztiak hartzen du kontsolazio itxura. Beti esaten dut, kanta bat ere egin behar izan dut hori adierazteko: euskera erresistentzia baten estrategiari lotzen ez bazaio, folklorean bihurtzen da, eta horrek esan nahi du likidazioa. Hori ikusten dut kontra. Orduan ematen zuen ezetz. Garai hartan pentsatzen genuen gure irrati edo telebista nazionala zer izango zen. Hor ditugu. Hor daude. Extremadurakoak bezalaxe. Bestalde, onerako, baldintzak hobetu dira, nahiz eta badirudien hemengo erakundeek ez dutela interes gehiegirik euskal musika eta kulturarekin, itxurakeriagatik mantentzen dute? Guk Francoren garaian askoz errazago kantatzen genuen orain baino. Galarazi egiten gintuzten, zentsura zegoen, baina bazegoen herriaren izpiritua, gauza guztien gainetik egin egin behar ziren, eta hori, gaur egun, ez dago.
«Espero dut jendea joatea, eta gustora geratzea. Lehenik, gustora geratzea ni neu, horrekin izaten ditut komeriak»
Ez Dok Amairuko azkenetakoa zara. Nola bizi duzu? Ondorengorik bada, edo behar da?
Ez dut iraganean begiratzen. Naturalki dudan joera da, eta gerora arrazoitu egin dut. Hura gauza bat zen, eta orain naizena beste bat da. Gehiago interesatzen zait oraingoa, igartzea zertan gauden edo zertan egon garen eta zer egin behar dudan. Batek bere duintasuna edo bere ez dakit zer aurkitu behar du, eta harekin fidela izan. Jakin behar du bakoitzak bizitzen, tokatzen zaionarekin. Horren kontra borroka eta indarka hasteak konfliktoa besterik ez dizu ekartzen. Orain kriterioak ditut, eta horietatik gauzak ikusten ditudanean gustatzen zaizkit edo ez, eta gustatzen ez bazaizkit, egin ezazue, baina ni gabe. Oso naturalki ateratzen zait hori.
Zure kantagintza ere aldatu da. Cliff Richardetik aldarrikapen giroan murgildu... Eta orain?
Buruan dudan horri ematen baldin badiot pisuren bat, horien inguruan dudan erantzuna da. Horrek eramaten nau gauza bat egitera. Gerta liteke, ikusten dituzula gauzak, baina konponbiderik ez dutenak; pereza dut eta ez naiz sartzen erantzuten ere. Baina prentsa irakurtzen dugu, entzuten ditugu gauzak kalean, hedabideetan... Eta ikusten duzu iritzi bat badagoela, horrelako olatu bat modari lotua, denok gauza beretsua esaten. Aspergarria eta dekadentea egiten zait hori, eta batzuetan, oso masiboak direnean teoria horiek, nik behar dut, deskansatzeko nire burua, adierazi; erantzun bat eman behar izaten dut, eta nire bidea, horretarako, kantagintza da. Nire azken diskoa hortik joan da. Zenbait gauza nituen kanporatzeko eta kanpora ditzakezu horrela elkarrizketa batean, baina beharbada, kantak urrutirago eramaten du. Behar duzu kantaren moldean sartu, eta horretxek berak askotan ematen dio indar gehiago. Saiatzen zara hizkuntzari ematen edertasun bat edo goxotasun bat edo hitz egokiak. Hortan ari naiz, gutizi horiek egiten.
Ia urtebete da Ospakizun Gauean diskoa kaleratu zela. Gustora geratu zara?
Ni gustora, behin ere ez, egin denarekin. Gelditu denarekin. Ni beti ibili naiz estudioko lanetan borrokan, lehenago ere bai, nire buruarekin. Asekaitza naiz. Beti deitu izan didate perfekzionista. Askotan egon naiz horri begira. Perfekzionismoa, zer da? Azkenean erantzuna bilatu dut. Perfekzionista deituak dira lotsatiak. Beti ikusten dute beren burua txarra dela, eta hobekuntzarako margen haundia ikusten dute.
Urtetako ibilbideak ez al dizu konfidantzarik eman?
Ez du balio. Hau da, personak asekaitzak direnean, konturatzen dira zerbait ondo egin dutela, jendeari gustatu zaionean. Baina hasi begira zer ote den eta, zer ote? Hasten zara galderak egiten. Ni inbiriatan egoten naiz, harro nago eta gustora geratu naiz diotenekin. Nik ez dut behin ere hori esperimentatzen, baina bakoitza den bezalakoa da, eta kitto.
Eragiten du, baldintzatzen du sorkuntzan, publikoari zer gustatuko zaion?
Kontziente askotan izan naiz; kantu hau ona da. Baina hobeagoa izan zitekeen, eta ez dut lortzen hobeagoa izatea. Berez ona da, baina gaizki emana dago. Bazen Txikuri, zesta puntan jokatzen zuen, oso ona zen. Kantu eskola sortu zuen, eta adiskide mina zen Placido Domingo eta Pavarottirekin. Kontatzen zidan anekdota, bere ahotsa onartu ez duten kantariena. Asko dago. Oso famatuak dira, baina behin ere ez dira gustora, onartu ez dutelako beren tresna. Pentsatzen dute egiten dutena beste ahots edo tinbre batekin edo beste tonalidade batekin egiteko gauza zirela. Horrelako amets puntu bat duen jendea da. Ni horietakoa nauzu. Ez dut nire ahotsa onartu inoiz.
Ahotsa aldatu egiten da, baita zurea ere.
Hara, ahotsa aldatzen da beti, denborarekin gauzak aldatzen dira. Baina nik, hasiera hartan, orduan erabiltzen nuen ahotsa baino, orain daukatena gehiago nuen. Baina, gustatzen ez zitzaidalako, egiten nuen desnaturalizatu. Beti nenbilen goiko noten bila. Hainbeste ariketa egiten nituen, azkenean desnaturalizatu egiten nuela. Ez nuen natural kantatzen. Gaur egun ezin ditut entzun ere egin garai haiek.
Dena den, letrari ematen diozu garrantzia. Normalean, musikaren aurretik djioa?
Beti ez da izan, baina bai. Baditut kantuak doinutik ibili naizenak, baina esperientzia ez zait gustatzen behin ere. Uste dut letra aurretik delarik, borobilagoak direla kantuak. Letrak asko eramaten zaitu bere eskutik. Esaten duzun horrek, aukeratu dituzun hitz horiek, espresioak dira, eta espresio musikalak dira. Sena kontua da. Igarri egiten duzu. Letrak neretzako bizitza du, eta doinua da, neretzako, arropa. Kantu bat ez dut ikusten letrarik gabe. Kantu herrikoi asko badira letra arina dutenak, eta doinua polita, baina berehala aspertzen naute. Kantatzen ari zarelarik sentitu behar duzu zerbait inportantea ari zarela kantatzen, pisua duela, kantatzeko arrazoia. Ni letratik hasten naiz, eta ematen dit tenpoa, zein musika mota behar duen adierazten dit, iluna edo grisa edo argia izan behar duen... Letrak gidatzen nau ni. Arima neretzako hor dago, letran.
Gertatu zaizu kanturen batekin aspertzea?
Askotan sentitzen naiz gatibu, zenbait kanturen gatibu. Nahiago nuke ez kantatu zenbait kanta, baina ez da posible. Jendea igoal joan da kontzertura kanta horrengatik bakarrik. Baldorbak, adibidez, aspaldi aspertu ninduen, baina hasi eta jendeak berehala erantzuten du. Nola utziko dut jendeari eman gabe? Baina egia da kantuek, baita ere, esklabizatzen zaituztela, diren bezalakoak direlako jendearentzako.
Badira kantu batzuk ikono. Espero izaten duzu kanturen batekin hori gertatzea?
Hori nahi izaten dugu denok, nola ukatu hori. Baina uste dut badela kanta mota bat, tankera hatzen diozuna. Baldorba egin nuenean, [eta oso gutxi kosta izan zitzaidan egitea, eta lan gutxien eman didatenak, errazenen ateratzen direnak badakit urrutirago joaten direla] segituan esan nuen; kantu hau hor geldituko da. Antzematen diozu kanta hori dela subkontziente kolektibo horretan geratzen dena. Eta beste kanta batzuk badira, beste modu batera geratzen direnak. Nire gustoko artisten errepertorioak, generalean, jendeari ez zaizkio gustatzen. Disko honetatik segituan eztanda egin zuena, hemengo umeak etorri eta kantuan hasten zaizkit, izan zen Kimu Bat Zuhaitzan. Jon Maiak opari moduan ekarri zidan Ternuatik. Aurrena ez zitzaidan batere gustatzen, eta berari esan nion. Ikusten nuen horrelako bakerada bat, hautsa eta zikina eta rodeoak. Baina hasi nintzen ea Irlanda bihurtzen nuen, ea berdetzen nuen, eta zer eta Pete Seeger geratu da diskoan. Seegerren arrasto hori, kantuan bidea egiteko modu hori. Bere azentua zuen. Niretzat kantari inponentea zen, bere kantatzeko modua... Aportatu zizkidan deje batzuk bereak. Baditut, nahi gabe, gaur egun ere, eta Kimun dago. Oso maiteak izan ditut beti kantu herrikoiak, espontaneotasuna, freskura hori. Sena. Kantuak badu zerbait gustukoa, eta konforme geratu naiz. Gero, gustatzen zait Pessoa, nire poeta kuttuna da, eta haren olerki batekin hasten dut diskoa: Nahiago nuke. Hori ere gustatzen zait. Hobeto egin liteke baina...
Hobetzeko margena ikusten duzu, hortaz. Hurrengo diskoan, agian?
Ez daukat horretatik sendatzerik. Kondenatua nago horrekin bizitzen. Ez badut gainditu 55 urtetan, ez dut gaindituko. Beharbada hurrengo bizitzan. Igoal hainbeste gustatzen zaidan gerezi izatera iritsiko naiz, eta orduan jan egingo naute; jan nahi izatea, oso polita da komunio hori. Grinatsu, berdin. Beti nago zerbait hobeto egin nahian, eta ez dut lortzen!
Agian utziko banio nahi horri, konponduko litzateke. Gauzei begiratzeko nire moduarekin bat egiten duen esaldi bat irakurri nuen, ez dakit non: la solución pasa por comprender que uno no tiene solución. Hain da egia borobila. Soluzioa daukazula pentsatzen duzun bitartean, bilaketa hori bera da espetxea, kartzelan sartzen zara ahalegin horretan. Liberatzen zarenean, agian orduan hasten zara egiazki zaren bezala ongi izaten.
Sortzen jarraituko duzu, beraz? Beste lanik baduzu buruan?
Ez dut behin ere izan, disko bat egin dudanean, beste baterako proiektua. Eta halako batean etorri da hau. Behin izan nuen. Ez nuen aurkitzen kantu epikorik euskal kantutegian. Gure herria jipoitua izan da, borrokak egon dira hemen. Nola arraio ez dago kanturik? Eta egin nuen disko bat kantu epikoekin. Gainontzean, proiektuak niretzat dira bizi, bizi taupadetan ibili, eta bizi taupadek esango dizute. Gutxien espero duzunean, kantu baten hari muturra agertzen da, eta gero, tira egiten da. Badakit udazken honetan aterako ditudala bi disko. Bata, Olatzena, zuzeneko bat. Eta bestea... Duela 23 urte Madrilgo etxe batek proposatu zidan oso famatua den ipuin bat, Jean Giono idazle frantsesaren Zuhaitzak landatzen zituen gizona, euskeraz egingo ote nuen. Hizkuntza askotan dago. Musika Paul Winter jazz musikari estatu batuarrak jarri zion bertsio guztietan, eta disko polita atera zen. Alaba Gratxina gaztea zelarik gauero ipuinak kontatzen nizkion, eta hau jartzen nion eta lo segituan geratzen zen. Baina diskoa ekarri eta geratu zen ez zerurako eta ez infernurako. Azkenean aurkitu dugu bat, eta akordioak egin eta eskubideak hartu ditugu. Nahi nuen disko hori eskura egotea. Oso polita da. Horiek udazkenean, eta gero, gerokoak.
Gertuago, kontzertua. Zuk Hernanitik bezala, zer espero dezake kontzertura joaten denak?
Dabilkidan errepertorioa da diskoa atera zenean egin nuen bira horretan erabili nuena. Bada zerbait lehenagotik hartu dudana eta jarri, baina... Oraingoz horrekin ibiliko naiz. Berehala hasiko naiz zerbait aldatzen. Baina, momentua ailegatu arte...