Patziku Perurena Goizuetan jaio zen 1959an. Karreto baserrikoa da, baina 12 urtetatik, Leitzan bizi da. 16 urterekin ingenieritza ikasten hasi zen Arrasaten, baina ikasketak utzi, eta euskal munduan sartu zen. Hasieran euskaltegiko irakasle, eta gerora idazle.
Kazetari lanetan hasi zen, egunkarietan artikuluak idazten (Egin, DV, Egunkaria, Navarra Hoy…), eta aldi berean, poesia lantzen. Bere lehenengo poesia lanarekin (Joannes d’Iraolaren poema bilduma), Irun Saria irabazi zuen (1984) eta sari hark animatu zuen literaturaren munduan sartzera. Kazetari lanengatik ere bi urtetan jaso zuen Rikardo Arregi Saria. Ordutik, idazle eta pentsalari gisa jardun du eta batez ere, saiakerak eta ikerketa lanak argitaratu ditu, 30 urte hauetan. 18 argitalpen baditu gutxienean, eta 10 bat sari ere bai: Azkue Saria, Nafar Ateneo Saria, Xalbador Saria…
Euskal literaturarenganako zaletasuna bi idazleri zor diela ere aitortu dio Kronikari: «Bi urtetan literaturari buruzko ikastaro batzuk eman zituen hemen Leitzan, Joseba Sarrionandiak. Hark sartu ninduen literaturaren munduan. Eta beti izan diot halako miresmen bat. Baina ez horregatik bakarrik. Asko gustatu izan zait tipo honen etika, izateko modua, eta literatura egiteko gaitasuna. Erudizio ikaragarria dauka eta oso eklektikoa da. Eta gero, Eduardo Gil Bera ezagutu nuen. Zeharo diferentea dena: gaiztoa, makurra… baina erudizio oso argia eta ikerle fina».
Herri literatura lantzea da Perurenaren pasioa, literatura «naturala», «inskoszientea». Bere ustetan, hori baino literatura unibertsalagorik ez dago.
Bere «mikromunduan» oinarrituta, Leitza eta Goizuetan, hain zuzen, hainbat lan egin ditu. Eta orain ere, Goizuetako herri musika lantzen ari da.
Goizuetako herri musika lantzen ari zara. Zerk bultzatu zaitu?
Leitzari nolabait eskaini nion halako lan bat, Leitzako errege erreginak izenekoa. Ohartu nintzen garai bateko kantu biltzaileek, Azkuek eta Donostiak eta, oso leitzar gutxi aipatzen zituztela. Eta ahozko kantak, bertsoak… horrekin hasi nintzen. Goizuetan berriz, egin izan ditut lan batzuk eta hor ibili naiz beti, baina zor bat sentitzen nuen alde horretatik. Gainera, familian beti izan ditut bertsolariak, dantzariak eta herri musikarekin zerikusia dutenak. Gero, elizako artxiboetan asko ibili naiz eta datu pila bat azaltzen ziren. Pentsatu nuen horrexeri dedikatu behar niola estilo honetako nere azken lana. Agian ez da azkena izango baina… hala nahi nuke izatea.
Noiz hasi zinen eta nora jo duzu informazioa biltzeko?
Urtebete inguru daramakit. Hurbileko artxiboetan ibili naiz. Elizako artxibotan, Iruñako Artxibo Handian eta Goizuetako Udal artxiboan. Urtebete osoa egin nuen, goizeko 08:00etan joan eta ixten zen arte hantxe aritu. Eta oraindik erdia geratzen zait aztertzeko!
Hori ere askotan esaten dut. Herriko artxiboa eta elizakoa hantxe dauzkagu eta ukitu gabe kasik. Eta bertan daude herrian gertatzen joan denaren urtez urteko pintzelada pila bat. Ari naiz herri literaturarekin lotuta. Hori da neretzako erlikia bat eta herriz herri landua egon beharko lukeena.
«Herri literatura hartzen da bigarren, hirugarren edo laugarren mailakoa bezala. Uste da literatura unibertsal haundi bat badagoela horren gainetik. Eta nik uste dut gezurrik haundiena horixe dela»
Elkarrizketak ere egingo zenituen. Zenbat?
Ez dakit esaten. Baina bai aberastasuna ematen dutela elkarrizketa horiek. Emozioak ikusten dituzu. Pertsona bakoitza liburu ireki bat dela esaten da askotan. Eta beraien gauzak kontatzen hasi eta zenbat ikusi ditudan negarrez… Bizitzen duzu harreman humano bat eta horrez gain, hizkuntzarekin harremanetan zaude. Generazio batetik beste generaziora ezin liteke pentsatu zenbat galdu den hizketarako gaitasuna; hitzak erabiltzeko modua. Eta horregatik esaten dut lan hau egitea erlikia bat dela.
Eta errabia pixka bat ematen dit baita ere, lan hauek hartzen direla etnografikoak edo etonologikoak balira bezala. Eta ez. Dira erlikia batzuk, literatura unibertsala egin nahi dutenentzat. Eredu linguistikoak, esaldiak nola osatu, hitzak atzera eta aurrera nola erabiltzen diren… da eskola bat.
Informazio guzti horrekin zer egin behar duzu?
Liburu bat egiteko asmoa dut, baina biblia bat ere egin liteke! Oraingoz ari naiz hiztunen altxor guztia jasotzen. Informazioa biltzen eta lantzen. Liburua argitaratzeko, urte pare bat beharko dudala uste dut.
Zure lanetan gertuko gaiak lantzen dituzu beti. Zergatik?
Zergatik ibili naiz mundu txiki honetan? Esan liteke Goizueta eta Leitza artean bizi izandu naizela, eta herri literatura dut oinarri. Lehendik ere badira idazle famatu askoak beraien txokotik atera gabe sekulako lanak egin dituztenak.
Herri literatura hartzen da bigarren, hirugarren edo laugarren mailakoa bezala. Uste da literatura unibertsal haundi bat badagoela horren gainetik. Eta nik uste dut gezurrik haundiena horixe dela. Oso herri gutxitan entzuten da jada herri literatura, esan nahi dizut, naturala. Zu konszienteki balore estetiko bat ematen hasten bazara edozein gauzari, neretzako galdu du bere grazi guztia. Eta artea eta herri literatura bera da pixka bat inkonszienteki bizi dugun hori. Eta hori erabat galdu da.
Pentsatzen dut Euskal Herriak duen hutsik haundienetako bat dela herri literaturarik ez egitea. Nik pentsatzen dut Auspoako Aita Zabala bat beharko lukeela gutxienez bailara bakoitzak. Beharko lukeela gu bezalako tipo bat, herrietako historia jasotzeko baino, batere zentzu historikorik ez duten kontuak biltzeko. Pixka bat inkonszienteki, natural, bizi den bezala transladatzeko. Ez da hori baino literatura hoberik eta unibertsalagorik. Eta ni beti hor bizitu izan naiz.
Hobeto ulertzeko, herri literaturaren munduan, badira bi adibide: Juan Mari Lekuona eta Antonio Zabala. Zer egin du Antonio Zabalak? Herriak esan duena jaso. Eta zer egin du Lekuonak? Herri literaturari buruzko teorizazio bat, estetika aldetik. Zerk balio du orain, hemendik ehun urtera, eta berrehun urtera? Dudarik gabe, Antonio Zabalaren lanak. Zabalak bildutakoa izanen da erlikia bat eta bestea izanen da tostonada bat, mundu guztian egiten den teorizazio normal bat. Ejenplo horixe trasladatuko nuke arte guztira, eta herri literaturara.
«Pentsatzen dut Euskal Herriak duen hutsik haundienetako bat dela herri literaturarik ez egitea»
Zure lanekin, sari ugari jasotakoa zara, baina baita kritikak ere.
Bai kritiko xamarra izan bainaiz ni beti. Espontaneo xamarra naiz eta bihotzaren alderdi horri garrantzia ematen diot.
Eta gure garaian, kritika gutxi zegoen, baina bazen. Orain, berriz, erabat desagertu da eta orain literatura politikari lotua dago. Gizartean galdu da kritika, munduak ekarri duen ondorio da agian. Mediokridadea da neretzako. Gero eta erdipurdikoagoa da gizartearen maila intelektuala, eta kritikoa zer esanik ez. Eta nik uste gazteen artean ere ez dagoela lehengo kritikarik.
Horren falta ikaragarria somatzen dut. Neretzako kritika aberasgarria da. Kritikarik egiteko kapaz ez den pertsona, abere hutsa da neretzako. Askotan esan izan didate: “Esan nahi duzuna, baina inor juzkatu gabe”. Baina hori ez da posible. Hitzak beregan baitarama juzkua, epaia. Zuk pentsatzen duzuna esaten baduzu, nor edo nor mindu egin behar. Eta egiak min ematen du, baina ez gaitzik sortzen. Kontrakoa, findu egiten gaitu.
Zer da kontua, ez gaudela ohituta kritikak jasotzera edo onartzera?
Hori da. Zuk erabiltzen duzu izengoiti xalo bat eta jendeak esaten dizu, hori ez zazu jarri. Herri guztian ezaguna den izengoitia izanda. Zergatik ez erabili? Hain hipersentsibleak gara gaur egun… horri buelta eman beharko genioke.
Gil Berak esandako esaldia: “Lehen gure buruaz akonplejatuak bizi ginen eta orain hiper bereziak gara”. Lehen ginen baserritar despreziatuak eta orain hiper aprezio turistiko antzua gailendu da erabat.
Esango nuke, herri literaturaren, errealismo magiko baten falta ikaragarria duela euskal mundutxo honek.
Euskeraren mundutxo honetan, nazionalismoak sortu zuen folklorismo bat, nolabait esateko, eta haren kontra sortu zen beste modu bateko literatura; literatura eta kultura oro har. Kultura unibertsala landu behar genuela esaten zen. Txapo, oso ongi. Baina horrekin ere noraino joan gara? Etxean ere kanpo eder. Halaxe gertatu da adibidez, turismoarekin. Turismoa sortu zenean, ETAk atentatuak eta guzi egin zituen turismoaren kontra. Eta gaur, zer da turismoa? Orain dela 100 urte gure nazionalismoak, PNVko burgesiak sortu zuen bukolismo idiliko antzu huraxe berbera ez bada? Eta ezkerrik iraultzaileenak ere ez dizu besterik egiten: Leitzako Peruarri, Lekunberriko kobazuloak, Zugarramurdiko sorginak… Ez dago besterik. Folklorismo hori neretzako, antikultura da.
«Artista batek bere alderdi ekonomikoa bideratu behar izatea... ez naiz batere horren aldekoa»
Inongo literatur taldeetan ere ez zara sartu izan inoiz. Zergatik?
Haurtzaroan, oroitzen naiz zenbat ibiltzen nintzen orduan ere bakarrik. Bost senide ginen eta erdikoa naiz ni. Erdikoa izaten da pixka bat… “el ignorado”. Eta bakarrik ikasi behar izaten du bizitzen. Mendian eta asko ibiltzen nintzen ni. Eta beti disfrutatu izan dut ikaragarri bakarrik.
Nik uste erreflexionatzeko eta nere buruz pentsatzeko, hau da, zentzu kritiko hori izateko, bakarrik ibiltze horrek lagundu egin didala.
Hori bai, gehiena faltan bota dudana da nik egindako lana argiratzeko edo kontuan hartzeko, nik ibili behar izana hara eta hona. Nahiz eta bakarrik lan egin, iduritzen zait egon beharko lukeela estruktura moduko bat, artista kaptatuko duena. Artista batek bere alderdi ekonomikoa berak bideratu behar izatea… ez naiz batere horren aldekoa. Hori egin dutenak badira. Bi adibide, gure literaturaren elitean daudenak: Atxaga eta Sarri. Atxaga da artista, baina beti bere artea pentsatu du soziologikoki eta ekonomikoki nola txertatuko duen. Eta berak egin behar izan du, eta apustu bat da, baina neretzako zinezko artista batek beste bigarren kezka hori hartzen badu, kentzen dio zerbait. Horregatik, neretzako, nere estilorako askoz ere eredugarriagoa da Sarri. Eta Gil Bera. Ez da diruz arduratzen den tipo bat, dedikatzen da literaturara.
Liburu berri bat ere argitaratzekoa zara Durangoko Azokarako.
Hilen xarma (Elkar) izeneko liburua argitaratzera noa. Leitzan paseoan, ikusi izan ditut nonahi gurutzeak, eta hasi nintzen galdezka. Artxibotan nenbilela ere, tarteka azaltzen ziren heriotz bortitzak edo morboso xamarrak. Eta kontu biltzen ibili nintzenean, askotan, edozein gairen inguruan hizketan, heriotza beti ateratzen zen. Orduan jaso egin nahi izan dut hiztunek heriotza nola kontatzen duten. Leitzako heriotzak dira batez ere, mota guztietakoak.
Eta aldea dago gaur egungo heriotza batetik garai batekora. Lehen, narrazio hunkigarri bat sortzen zuten. Gaur, heriotzak ez du balio hori sortzeko. Narrazio hunkigarri bat sortu gabe pasatzen da dena.
Azken urteetan saiakera eta ikerketa lanetan aritu zara. Poesiarekin sartu zinen, ordea, euskal literaturan. Pentsatu izan al duzu berriz lantzea?
Esaten didate badudala poesiarako grazia bat eta landu beharko nukeela, baina iduritzen zait poesia lotua dagoela inozentziarekin. Poesiak badu, eta behar du gainera, inozentziarekin lotura. Bada poesia bat intelektuala egiten dena, oso arrazionala, eta oso ona izanen da. Nik ez dut ukatzen, baina neretzako poesiak zer ikusi gehiago du bihotzarekin, espontaneitatearekin, sentimenduarekin. Bihotzari uzten diot poesia eta buruari pentsamendua eta filosofia, nahiz beti harremanetan dauden burua eta bihotza.
Eta berriz haur bihurtzean, agian hasiko naiz poesiarekin. Orain gustora nabil.
Eta etorkizunera begira, beste proiekturik baduzu?
Oraingoz ez. Orain nik daukat gogoa irakurri, pentsatu… eta noski, ez diot utziko inoiz xaharrekin hitz egiteari. Nere gozamenik haundiena litzateke egunero xahar batekin egotea. Herri hizkera bizia sekulan ez da faltako nere bizian. Eta esanen dute, artista baten lana sortzea dela. Neretzat herri hizkera bizia entzuten aritzea sortzen aritzea da, artea egiten aritzea da. Iturri artistiko bat da neretzako. Eta orain, jasotzen dudan horri forma ematen diodan bezala, agian forma emate hori ere utzi eginen dut. Iturri hori jasoko dut, baina ez dut elaboratuko. Gero eta inportantzia gehiago ematen diot bere gordintasunean, bere naturaltasunean jasotzeari. Hortara dedikatu nahiko nuke.