Aitaren heriotza, Zikuñagako Ama Birjinaren desagerpena, Guardia Zibilak konfiskatutako Super 8 zine-bobina bat... Elkar lotzen diren istorio asko, eta ezaugarri komun bat: hutsunea, ausentzia. Horixe izan du 'Erreplika' dokumentala osatzeko abiapuntua Pello Gutiérrez Peñalba zinegileak. Hamaika testigantza jaso, hernaniarrei eta bereziki Zikuñagako auzotarrei ahotsa eman, eta bi ideia nagusi jorratu dituzte filmean: nola erabiltzen ditugun eta nolako garrantzia ematen diegun irudiei; eta nolako beharra daukagun bizitzan sortzen zaizkigun hutsuneei aurre egin, haiek bete eta aurrera egiteko.
Zikuñagako Amaren misterioa argitu nahi duenak, ez du hori topatuko filmean, baina gustura aterako da aretotik: «Tonu tristea eta melankolikoa izan dezake hasieran, baina osorik ikusita optimista da, nire ustez. Dolu baten amaierako pelikula bat da, azken finean», azaldu digu Pello Gutiérrezek.
Astelehenean estreinatuko dute, Donostiako Zinemaldian, 16:30etan Principe zine aretoan. Bertan eskainiko dute asteartean (22:00) eta asteazkenean (22:15) ere, eta sarrerak eskuragarri daude oraindik, azkeneko bi saio horietarako.
Dokumentalean landu duzuena, ez da nolanahiko gaia Hernanin...
Bai, Zikuñagako Ama Birjinaren historia da dokumentalaren zati garrantzitsu bat, baina beste zerbaiti buruz hitz egiteko bidea da. Niri gustatzen zait esatea, pelikula ez dela Zikuñagako Amaren irudiaren desagerpenari buruzkoa. 'Erreplika' gehienbat da irudiei buruzkoa, egunerokotasunean nola erabiltzen ditugun, gogoratzeko, memoria egiteko... Eta nola irudi horien gabeziak, batzuetan, bete egin behar ditugun. Sorkuntza izan daiteke hutsune horiek betetzeko modu bat; eta kasu honetan, pelikula bera da hutsune batzuk betetzeko modua.
Zikuñagako Ama Birjina desagertu zen urtean jaio zinen zu, 1979an. Txikitan izan zenuen horren berri?
Ez, nik ez nekien ezer istorio horri buruz. Duela bost urte izan nuen horren berri. Aita hil zenean, aurkikuntza txiki batzuk egin nituen kasualitatez. Aitak dokumentalak egiten zituen, eta juxtu 1978an egin zuen dokumental bat topatu nuen. 'Zikuñagako Ama' da dokumentalaren izena, baina Hernaniko traineruari buruzkoa da, izen horixe zeukalako traineruak garai hartan. Dokumental horrek hutsune bat dauka. Une batean irudia beltzera dijoa, eta off ahots batek kontatzen du gertatutakoa: Donostiako portuan grabatzen ari zirela, Guardia Zibil batzuk gerturatu zitzaizkien, eta kamara konfiskatu zieten, pentsatuz beraiei grabatzen ari zitzaizkiela. Kuartelera eraman ere egin zituzten, eta bertan izan zituzten bi orduz. Ondoren, dokumentalak jarraitzen du itsasoko irudiekin, askatu zituztenean grabatutakoak. Nik ez nuen ezagutzen dokumental hori, eta oso aurkikuntza bitxia egin zitzaidan.
Eta horrela, kasualitatez, Zikuñagako Amari buruz ikertzen ari nintzela, deskubritu nuen Ama Birjina bera ere desagertu zela, eta hutsune bat geratu zela Zikuñagako auzoan eta ermitaren historia osoan. Orduan, ikusi nuen bazeudela istorio asko, elkar lotzen zirenak, eta denak hutsuneekin harremana zutenak. 'Hemen agian badago pelikula bat egiteko gaia', pentsatu nuen.
Aurretik istorioa ez ezagutu arren, gertutik ikutzen zintuen ermitaren gaiak, ezta?
Nire aitona Felipe izan zen Zikuñagako paper fabrikaren sortzaileetako bat. Nik banekien aitonak bertan egin zuela lan, eta osaba-izebek esan zidaten sorreran ere egon zela bera. Izatez ingeniaria zen, baina paper fabrikako zuzendari ere izan zen hasierako garai haietan.
Ama Birjinaren irudia desagertu zenean, aitona jubilatuta zegoen. Nik oso gutxi ezagutu nuen aitona, 1981ean hil baitzen, bi urte nituela. Dakidan guztia da familiak kontatutakoa. Ez dira gehiegi oroitzen istorio hartaz. Aitona oso erlijiosoa zen, eta afektatuko zion desagerpenak; are gehiago, papelera ere susmagarrietako bat izanda. Nik ere ez dakit estrategikoki balio haundia ote zuen irudia desagertzeak, papelerarentzat. Baina garbi dago papelerak bazeukala erantzukizun bat, behintzat ermitaren eraistean.
Dokumentaleko fotograma bat, Zikuñagako Ama Birjinaren bi irudi ageri direla.
2022ko martxoan inauguratu zuten ermita, baina ordurako hasita zineten dokumentalarekin.
Pelikularen lanketa hasi genuen, ermita eraikitzea erabaki zen hilabete berean. Kasualitatez izan zen hori ere. Ordurako buruan geneukan, gaiak bazeukala pelikula baterako mamia; eta pandemia garaiko lehenengo plenoan, 2020ko apirilean, erabaki zuten ermitaren berreraikitzeari baimena ematea. Beraz, garbi ikusi genuen baietz, gaiak merezi zuela pelikula bat. Ermitaren berreraikitze osoa grabatzen aritu nintzen, nahiz eta pelikulan ez den askorik ageri. Uste baino luzeago jo du pelikula egiteak. Ermita guztiz berreraiki da, eta guk oraindik jarraitu dugu dokumentalarekin.
'Erreplika' izenburuak, Ama Birjinaren irudi berriari egiten dio erreferentzia?
Bai, hala da. Gainera, azkeneko momentuan aldatu dugu izenburua. Hitz joko moduan jarri diogu hauxe. Ez dio soilik erreferentzia egiten Ama Birjinaren erreplikari. Nik neuk ere, pelikulan zehar, aitaren pelikula zaharren erreplika egiten dut, bere irudiak neurri batean kopiatuz.
Badago hausnarketa bat pelikulan zehar, horrekin lotuta. Zergatik ematen diogu balio gehiago jatorrizko irudi bati, bere erreplikari baino? Azken finean, irudiak sinbolo bat dira soilik; beste zerbaiti buruzko sinbolo bat. Ama Birjin baten kasuan, are gehiago. Sinestunentzat, Ama Birjinarengana iristeko modu bat da, baina irudia bera ez da ezer, Ama Birjina irudikatzen duen zerbait baizik. Balio bera daukate haur baten marrazkiak, eta XIII. mendeko egur taila gotiko batek. Biak izan daitezke Ama Birjinarengana iristeko modu bat. Orduan, zergatik ematen diegu hainbesteko garrantzia jatorrizko irudiei? Galdera horiei ez diegu erantzuna eman filmean; nahiago dugu galderak irekita utzi eta publikoak erabaki dezala.
Lanketa haundia eskatuko zuen filmak: ikerketa lana, dokumentazioa, grabaketa... Nolakoa izan da prozesu hori?
Nahiko prozesu luzea izan da. Guk kolektibo gisa egiten dugu lan; Zazpi t'erdi kolektiboa gara, nahiz eta pelikula hau nik zuzendu dudan, oso pertsonala delako eta nigandik sortu den istorio bat delako. Hiru kidek osatzen dugu kolektiboa, David Aguilarrek, Iñaki Sagastumek eta nik neuk. Hiruon artean egin dugu prozesu osoa, eta erabaki guztiak adostasunez hartzen ditugu. Horrek ere asko luzatzen digu prozesua; astebete eman dezakegu erabakitzen detaile oso txiki bat (barrez).
Baina lan egiteko daukagun modua oso desberdina da. Grabaketa fase bat daukagu, hilabete batean edo bitan egiten duguna, ahalik eta azkarren, garestiena delako. Eta ondoren, muntaketa fasea dator. Garbi geneukan grabaketak berak bide berriak eta ate berriak irekiko zizkigula. Horregatik, gure lan egiteko era oso organikoa da. Grabaketak bultzatzen ditu hurrengo sekuentziak, eta grabaketa eta muntaketa batera egiten ditugu. Astean behin edo bitan grabatzen dugu, ondoren muntaketa egiten dugu, eta horren arabera erabakitzen ditugu hurrengo grabaketak. Prozesu horretan, gurekin aritu dira Maitane Carballo, soinuarekin, eta Arrate Rodriguez, arte zuzendaritzan. 'Erreplika'ko lantaldea osatu dute Noise Estudioko Iosu Gonzalezek eta Maider Blazquezek, eta grafikagintzaz arduratu den Itziar Garalucek.
Horren guztiaren aurretik, egia da ikerketa fasea luze xamarra izan zela. Jende askok utzi dizkigu dokumentu zaharrak, Jose Luis Aperribai apaizarekin izan gara, arkitektoekin, Zikuñagako Papelerakoekin...
Dokumentalak ausentziatik dauka asko. Zergatik sakondu nahi izan duzu horretan?
Pelikularen abiapuntua, argi eta garbi, da nire aitaren hutsunea. Horrek motibatzen du pelikula. Ideiak nola sortu eta garatzen diren, hori denborarekin ematen da. Hain zuzen ere, muntaketan erabaki genuen, zehazki, zer kontatu nahi genuen pelikularekin. Zuk badauzkazu ideia batzuk, eta pelikula honetan puzzle forma daukaten elementu asko daude. Pieza horiek guztiak zeuden aurreneko muntaketan, baina hiru ordukoa zen. Eta hori depuratuz lortzen duzu jakitea benetan zer kontatu nahi duzun.
Edonola ere, hasieratik geneukan garbi ausentzien istorioa zela gai nabarmena pelikulan. Bazegoen joko bat pelikulan, uneoro hutsuneak bilatzekoa. Kamera horietan fijatzen da, eta horren bila doa pelikula.
Eta hori guztia pixka bat abstraktua zaionarentzat... Zer ikusiko dugu filmean?
Ikusiko dugu dokumental bat, entsaio filmiko forma duena, eta lotzen dituena aitaren ausentzia eta horrek dakarren hutsunea, Zikuñagako Ama Birjinaren hutsunearekin. Hori da abiapuntua. Hortik aurrera, pelikulak kontatzen du nola erabiltzen ditugun irudiak gure bizitzan, eta nola joan behar dugun betetzen sortzen zaizkigun hutsuneak, aurrera egin ahal izateko. Gauzak nire hitzekin kontatzen ditut, eta ahotsa ere zati garrantzitsu bat da filmean.
Pelikulak tonu tristea eta melankolikoa izan dezake hasiera batean, baina osorik ikusita, nire ustez, pelikula optimista da. Familian hutsune bat daukazunean, jakin behar duzu horrekin aurrera egiten, zure hutsuneak betetzen eta beste modu batera bizitzen. Dolu baten amaierako pelikula bat da, azken finean.
Pello Gutiérrezek berak jartzen dio ahotsa dokumentalari.
Herritarren testigantzak ere jaso dituzue, ezta?
Pelikulan badaude testigantza batzuk, eta esaldi laburrekin kontatzen dute istorioa. Baina askoz ere elkarrizketa gehiago egin eta grabatu ditugu, batzuk oso luzeak, dokumentazio modura, istorioak ezagutzeko. Tartean daude hernaniar asko. Eta Zikuñaga auzoan egin genuen zerbait oso polita: garaiko paper eta albiste zaharrak irakurri zituzten egungo biztanleek, eta istorioa horien bitartez ere kontatzen da.
Herritarrengana hurbildu zaretenean Zikuñagako Amari buruz hitz egiteko, zer da sumatu duzuena?
Bi gauza nabarmenduko nituzke. Batetik, Zikuñagan bereziki baina Hernani osoan ere bai, asko harritu nau zenbateko balioa ematen dioten Ama Birjinaren irudiari eta ermitari. Zikuñagako Jaietan beti jarri da lona bat atzean, ermitaren eta Ama Birjinaren irudiarekin. Nabaritu dute irudi horren falta, eta sinestuna izan ala ez, Ama Birjinaren irudi horrek balio haundia dauka auzoaren nortasunerako. Ermita auzoaren kohesio puntu bat da. Auzo berezia da Zikuñaga, gainera. Fabrikaz inguratuta dago, eta behar dute nortasun hori azpimarratzea.
Gauza bitxia gertatu zait oso adineko auzotar batzuekin. Haiek ez dute ermita berria bisitatu nahi izan, iruditzen zaielako beste gauza bat dela. Ermita zaharra ezagutu zuten, batzuk han ezkonduko ziren, eta oraingoa ez zaie ermita berbera iruditzen. Fatxada mantendu dute, baina ez da ermita bera. Oso bitxia iruditu zait. Nahiago dute beraien oroitzapenarekin gelditu.
Dena den, oro har, uste dut jendea pozik dagoela ermita berriarekin. Asko luzatu da ermita berreraikitzea, baina hainbeste urteren ondoren, berri pozgarria izan da.
Astelehenean estreinatuko duzue filma, Zinemaldian. Gogotsu?
Bai. Kuriositate haundia daukat, jendeari zer irudituko zaion. Pelikula oso pertsonala izan da, nigandik sortua. Baina iruditzen zait interesgarria izan daitekeela jende askorentzat; nola ez hernaniarrentzat. Badakit pelikulan parte hartu dutenek jakinmin haundia daukatela jakiteko zer izango den pelikula. Izan ere, egia da azaltzerakoan pixka bat abstraktua dela irudikatzeko. Beraz, datozen egunetan argituko dugu misterioa.
Nolako erreakzioa espero duzu ikusleen aldetik?
Uste dut gustatuko zaiela. Norbaitek espero badu pelikularen bitartez argituko dugula Zikuñagako Ama Birjinaren desagerpenaren misterioa, ez du erantzun hori topatuko. Akaso ez dugu inoiz jakingo zer gertatu zen irudiarekin, nork lapurtu zuen eta zergatik. Pelikulan hipotesi ezberdinak jasotzen dira, baina denok ezagutzen ditugunak.
Ermita berreraiki da, pelikula osatu duzue, baina Ama Birjinaren irudia ez da agertu...
Beti esan izan da, norbaitek lapurtu bazuen, ermita berreraikitzean agertuko zela, baina ez da halakorik gertatu. Nik ez daukat teoria propiorik, nork lapurtu ote zuen. Baina gustatuko litzaidake horrelako zerbait izatea: norbaitek lapurtu zuela Ama Birjina babesteko asmoz, ermita oso egoera kaxkarrean zegoelako eta bota egingo zutelako. Adineko pertsona bat izango zen, ganbaran gordeko zuen, eta pertsona hori hil denean haren senideek ez dakite Ama Birjina bertan gordeta dagoenik, kaja askoren azpian. Istorioaren amaiera polit bat litzateke, horrelako zerbait izatea eta halako batean Ama Birjina agertzea.