KORRIKAk, edizio bakoitzean, euskeraren alde lan egin duen pertsona edo erakunde bat omentzen du. Hernaniko
kasuan, zuek izan zarete hautatuak aurtengorako. Nola jaso zenuten berria?
M.E.: AEK-ko Amagoiaren deia jaso nuen eta, egia esateko, erreparo pixka bat ematen didala esan nion. Pentsatu nuen: «bi alkate ohi, haundi…». Gainera, Hernanin, makina bat jende dago euskalgintzaren alde gauza asko egin dituena, lan haundia egin duena. Baina, beno, norbait aukeratu behar da eta, kasu honetan, ni ere aukeratu naute, eta, noski, erreparoa bai, baina oso eskertua nago.
J.U.: Ilusioa egin dit niri, dudan adinarekin jendea oraindik ere nirekin gogoratzea eskertzekoa da. Antolatzaileek KORRIKA bezalako ekimena zutik mantentzea izugarria da. Gainera, uste dut euskalgintzako ibilbidea bukatuko dudala, noiz ez dakit, baina hasi nuen moduan. Izan ere, duela 50 urte hartu nuen aurreneko euskera-taldea: Harri Burni. Hernaniko gazte elkarte batek antolatu zituen euskera klaseak eta niri proposatu zidaten irakasle gisa aritzea. Gramatikan hanka motz gelditzen nintzen, baina ezezkoa emanez gero, taldea irakaslerik gabe geldituko litzateke eta, ondorioz, aurrera egin nuen. Garai hartan hasi nuen ibilbidea eta, orain, azken 12-13 urteetan, mintzapraktikan nabil. Talde oso polita dugu, jatorri askotariko jendearekin.
R.M.: Ni ere, jakina, oso eskertua nago aurtengo omenduen artean nagoelako. Aukera aprobetxatuz, azpimarratu nahi nuke honen guztiaren atzean dagoen lana, AEK-k sekulako esfortzua egiten baitu hau guztia mugitzeko.
Hernaniko omenduak zarete euskeraren eta euskal kulturaren alde egin duzuen guztiagatik. Berezia da aitortza hau?
R.M.: Bai. Halere, aipatu beharra daukat Maloresek eta Juanjok lan haundia egin dutela gizartean, oro har, baina nik, ordea, hezkuntzan izan dudala fokua. Bi karrera eta bi oposizio egin nituen gaztelaniaz. Bigarren oposizioa osatu nuen euskeraz eskolak eman ahal izateko. Horregatik, hasteko, hizkuntza bera hutsetik lantzen hasi nintzen, analfabetoa nintzelako horretan. Gero, klaseak euskeraz emateari ekin nion eta, ondoren, energia berriztagarrietan doktoradutza egin ostean, apunteak euskeraz sortu eta beste hainbat itzulpen ere egiten hasi nintzen, guztiak hezkuntzara bideratuta.
M.E.: Nik, justuki, beste aldera egin dut. Nirea bizibidea izan da hau guztia. Bizibide berezia, aldi berean militantzia puntua ere izan dudalako eta horrelaxe bizi izan dudalako euskera beti, bai etxean hori ikusi dudalako eta baita nire afizioa delako ere. Hori horrela, errazagoa izan da niretzat, nire soldata, nolabait esateko, bertatik etorri delako. Horrenbestez, hain zuzen ere, horren alde egitea eta hor egotea egokitu zait. Baina egoteko modu asko daude: egon zaitezke egonean, edo, egon zaitezke modu aktiboan, bolondres ari diren taldeekin elkarlanean, herritarrekin harreman estuagoan, eta abar.
J.U.: Argi ikusten dut Maloresek esandakoa. Niri dagokidanez, 17 urterekin lanean hasi nintzenetik, garbi izan dut, lanean aritu eta euskalgintzatik edo herrigintzatik proiekturen baterako deituko banindute, ez nukeela inoiz xentimorik eskatuko, ez nintzela profesionalizatuko. Langabezian geldituz gero, agian, bestelako erabakiren bat hartuko nuke. Baina, zorionez, lanean eman ditudan 45 urteetan, jarraian-jarraian etenik gabe aritu naiz.
«Zailtasunak eta handicapak izan ditugu eta izango ditugu. Baina, hain justu ere, beste arrazoi bat izan behar du euskaldunontzat euskeraren alde borrokan jarraitzeko»
Euskalgintza eta militantzia elkarrekin ulertu behar dira, orduan?
M.E.: Bai, baina profesionalizazioaren gaiarekin asko aldatu da kontua. Ez naiz gauza esateko onerako edo txarrerako izan den, baina gertatu denak baditu bere alde arriskutsuak. Hizkuntza gutxitu baten indartzeak, beste gai askok bezalaxe, militantzia puntu haundia eskatzen du, eta konturatu naiz, azken urteetan, asko delegatu dugula, besteak beste, administrazioan. Gaur egun, militantziaren bultzada jaitsi da. Profesional asko daude euskalgintzaren bueltan lanean, baina, gizartean, militante gisa aktibo egote horretan, hutsune haundia dago.
J.U.: Bai, azken 10-12 urteetan, erosoegi sumatzen dut jendea. Zalantzarik gabe, militantziak behera egin du. Horregatik, nire kasuan, aitortu behar dut euskeraren gaiarekin beti militante moduan aritu izanak, orain, lasaitasuna eta bakea uzten didala. Izan ere, askotan pentsatzen dut euskeraren alde egiteagatik jendeak asko kobratzen duela eta zer pentsatua ematen dit horrek.
M.E.: Ados nago, bai. Baina, esandakoa, oreka bilatu behar da: batetik, behar dira euskeraren bueltan lanean aritzen diren profesionalak (AEK-ko irakasleak, Udal euskaltegietakoak…), baina, bestetik, militantzia ere oso beharrezkoa da.
Hori guztia izan daiteke, agian, aurretik militantzia haundia egon delako eta aurrerapausoak eman direlako?
R.M.: Bai, hezkuntzan argi ikusi da hori. Euskera Lanbide Heziketara edota institutuetara gerturatzen hasi ginenean, guk sortzen genituen euskeraz apunte guztiak. Doktoretza egin nuenean ere, energia berriztagarrien eta argiaren kutsaduraren gaineko informazio hori guztia, adibidez, nik euskeratu behar izan nuen. Orain, berriz, profesionalizatu egin da eta langileak daude horretarako.
Horrekin lotuta eta Juanjok aurretik aipatu duenari jarraiki, Udalean alkate izan nintzenean, nire baldintza bakarra izan zen lanean jarraituko nuela hezkuntzan. Hautu hori hartu nuen garbi neukalako ez nintzela politikako profesionala; nire lanbidea irakaskuntza da eta hor jarraitu nuen.
Euskeraren lekukoa, beraz, eskutik eskura aldatzea beharrezkoa da, ezta?
M.E.: Zalantzarik gabe, aurrera egiteko, beharrezkoa da delegatzea. Gazteak beste klabe batzuetan mugitzen dira eta Udalean lanean aritutako azken urteetan asko sumatu nuen hori. Esaten zuten gazteek, institutuan, asko hitz egiten zutela erderaz. Konponbidea zein izango ote zen galdetzen ziguten, baina nik, azkenean, ez nekiela erantzuten nuen.
Aurtengo KORRIKAko leloa: 'Harro herri'. Zein uste duzue dela horren atzeko mezua?
J.U.: Uste dut euskaldunok eta euskera bera ez gaudela harrokeriatarako. Harrotasun hori sentitzeko eta bultzatzeko bai, datorren urtean aurten baino hobeto egongo garelako itxaropenarekin, eta jakinda borroka oso latza eta gogorra dugula aurretik. Edonola ere, arerioak eta etsaiak ditugu, lagundu beharrean euskeraren kaltetan agertzen direnak. Azkenaldian, disimuluan dabiltza horretan, azken sententzietan eta sortutako legeen bitartez. Baina, nor dago lege horien atzean? Batzuetan, pentsatzen dut Francok bere garaian hasi zuena, orain beraiek bukatu nahi dutela, baina askoz ere modu sutilagoan.
Ondorioz, aipatutako harrotasun sano puntu horrekin, akaso, aurrera egiteko hobeto egongo gara, baina umil-umil, apal-apal, eta ahotsa gehiegi altxa gabe. Zailtasunak eta handicapak izan ditugu eta izango ditugu. Baina, horrek, hain justu ere, beste arrazoi bat izan behar du euskaldunontzat euskeraren alde borrokan jarraitzeko.
M.E.: Gauza ezberdinak egon daitezke leloaren atzean. Batetik, harrotasuna adierazi behar genukeela herri moduan eta hizkuntzarekin. Bestetik, harrotzeko momentua dugula. Hau da, giro bare xamarrean gaudela eta, haizeak egiten duen moduan, gora egin behar genukeela. Izan ere, KORRIKAk ematen du, irauten duen epealdian, izugarrizko dinamika eta mugimendua, eta emozionantea da, noski, baina aparra bezalakoa da batzuetan: sekulako gorakada hainbat egunetan, baina, gero, beherakada. Horrek besteak engainatzen eta desmobilizatzen ditu erabat, eta horretan eman ditugu dagoeneko urte batzuk: «hobeto gaude», «bagoaz aurrera», eta mota horretako pentsamenduekin. Baina, ez. Geldirik gaude orain, saltoa emateko ezintasun haundiarekin, eta atzera egiteko arrisku haundia dugu. Bada momentua diagnostiko garbia egiteko eta garbi adierazteko egoera larria dela.
R.M.: Harro bai, egon behar dugu, baina asko falta zaigu oraindik. Mugak besterik ez dizkigute jartzen. Botere judizialaren azken epaiak besterik ez ditugu ikusi behar; aurrerapausoak ematen ditugu, baina lortutakoa desegiten digute segituan. Are gehiago, ez dira horiek bakarrik, zenbait sindikatu ere aurka ditugu. Comisiones eta UGT aspalditik dabiltza zailtasunak jartzen. Egun, jendea ez da konturatzen, baina egiteko asko dago. Komunikabideak dira horren adibide. Telebista kateei begira, esaterako, euskera hutsekoak oso gutxi dira. Horrenbestez, akatsik haundiena da pentsatzea euskerak ez duela bultzadarik behar.
«Akatsik haundiena da pentsatzea euskerak ez duela bultzadarik behar»
«Aurrera egiteko, beharrezkoa da delegatzea»
Zuek, bakoitzak bere arloan, beti izan duzue «harro» egoteko arrazoia, beti egin duzuelako euskeraren eta euskal kulturaren aldeko apustu argia. Nolakoa izan da bidea?
R.M.: Tolosan lanean hasi nintzenean, talde bakarra zegoen eskolak euskeraz jasotzen zituena. Tolosaldea euskaldun tope-topea bada ere, irakasle gehienek eta zenbait sindikatuk ez zuten euskera sartu nahi izan Lanbide Heziketan, eta sekulako borroka izan genuen horretan. Hortaz, alor horretan, bai, eman dira aurrerapausoak. Hala ere, oraindik ere asko falta da hezkuntzan. Lanbide Heziketan, oro har, A ereduan dago gehiengoa eta D eredua gutxienekoa da. PSOEk hezkuntza legearekin egin duenarekin, ez dira uzten ari gizartea euskalduntzen. Marra gorria dute jarria, sekulako oldarkeria jasaten ari gara, eta horrela oso zaila dugu aurrera egitea.
M.E.: Herri gisa eta administrazio haundi bezala ez dugunez hizkuntza-politika ausarta, borondatea izan da funtzionatu duena. Borondate politikoa egon den herrietan lortu da aurrera egitea, herritarrek eta talde-politikoetako kideek nahi izan dutenean.
Hernanin, argi eta garbi, horixe gertatu da. Udala gai izan da erabakiak hartzeko, zenbaitetan, hori bai, oposizio haundiarekin. Gogoan daukat erabaki zenean plenoak euskeraz egingo zirela eta dokumentazio guztia euskera hutsean bidaliko zela, 2015ean uste dut, oposizio guztia altxa eta joan egin zela pleno-aretotik. Horregatik, akaso ez delako politikoki zuzena ere, Hernanin, behintzat, ez dut uste orain inork esango lukeenik dokumentazioa euskera hutsean dagoenez ez lukeela jasoko eta kontra agertuko litzatekeenik. Baina oso hauskorrak dira egindako aurrerapen guztiak eta, behar bada, momentu ahulago batean, eraikitakoa apur liteke egun batetik bestera.
KORRIKA euskeraren alde antolatzen den ekitaldirik jendetsuena da, eta euskaldun gehienok galdu ezineko hitzordua izaten dugu. Egunerokoan, euskerak babes hori duela iruditzen al zaizue?
M.E.: Ezetz esango nuke. Azken urteetan ekitaldiak puri-purian daudela ikusi dut eta, jakina, ondo dago jardunaldiak antolatzea, tarteka indarra ematen dutelako, baina beti ere azpia edo arrasto indartsua uzten badute. Kasu honetan, ordea, azpi hori oso mugikorra bihurtu da eta, hala ere, ekitaldiak antolatzen jarraitzen dugu. Horrekin, ondo gaudeneko diagnosia elikatzen jarraitzen dugu eta, hala, irudia da ondo gaudela, jende asko bildu delako eta arrakastatsua izan delako. Fenomeno hori arriskutsua izan daiteke eta adi ibili beharra dugu. KORRIKAk sekulako lana dauka, antolakuntza ikaragarria dago honen guztiaren atzean eta, horrexegatik, egun hauetan adierazi zaion babesa egunerokoan ere adierazten jarraitzea da garrantzitsua.
J.U.: Bertso-jaialdietan ere gauza bera gertatzen da, bai. Euskal Herriko bertso finalean, BECen edo Iruñean, 14.000 lagun biltzen gara eta, hori ikusita, nola pentsatuko dugu euskera gaizki dagoela? Ba bai, eta egun horietan jasotzen duen bultzada behar du egunerokotasunean ere.
Hortaz, zer egin genezake euskeraren erabileran eragiteko?
M.E.: Hizkuntzarena ez da borroka isolatua. Ez dut uste kontua denik beste gaietan apal egotea eta hizkuntzan, berriz, izugarri ondo. Askotan euskera desideologizatu nahi bada ere eta ikusarazi nahi badigute gure hizkuntzak kolore bakarra duela eta politikarekin, adibidez, loturarik ez duela, oker daude, guztia baitago lotuta. Lotuta dago beste gizarte bat nahi duenarekin, beste herri bat nahi duenarekin, erakundetzea eman nahi duenarekin, eta abar. Presioa, indarra eta ausardia behar da alor guztietan. Gizartea desarmatua dago eta langileek, sindikatuek, administrazioak, herritarrek… guztiek eman behar dute bultzada.
Baina, era berean, hori lortu arte ere ezin dugu geldirik egon. Txillardegik, bere garaian, erakutsi zuen Irlandak bazuela bere estatua, baina hizkuntzak, aldiz, beherakada haundia zuela. Horregatik, biek batera jardun behar zutela azpimarratzen zuen, burujabetzak bakarrik ez duelako hizkuntza zutik mantenduko eta, alderantziz, hizkuntzak aurrera egingo badu, burujabetza behar duelako. Hor dago oreka, eta oreka horretan dago militantzia, hain justu ere.
Etorkizunera begira, 33. KORRIKAn, adibidez, zer nolakoa irudikatzen duzue ekimenaren leloa?
R.M.: Espainiako prozesu-politikoek gidatuko dute hori. Eskuindarrak boterean badaude, frenoa jartzen jarraituko dute eta egoera zailduko digute, orain arte egin duten moduan. Ea PSOErekin zer gertatzen den. Hona etorrita, politika ausartik ez badugu, Maloresek esan duen moduan, jendearen borondate hutsarekin zaila izango da lelo itxaropentsuak izatea eta, hemen, behintzat, oro har, gobernariek ez dute borondaterik. Beraz… ea!
M.E.: Etengabeko borroka eta izugarrizko borondatea eskatzen du honek guztiak, eta ez dakit gehiegi eskatzea izango ez ote den hori. Hizkuntza baten abiadura azkartzeak denbora asko eskatzen du.
Lelo hori irudikatzen duzue, baina zein izatea gustatuko litzaizueke?
(Barreak)
J.U.: Lelorik onena litzateke: «AZKENEAN!».
M.E.: Bai, «AZKENEAN!» edo, «AZKENA», ezta?
R.M.: Hori da! Baina, hobe, orduan, KORRIKArik ez egotea, ezta? Horrekin ikusiko da, azkenean, bai, lortu dugula!