«Baimendu gabeko dolua» da heriotza perinatalaren ondorengoa. Hala definitu dute Esti Zeberio eta Dani Llopis hernaniarrek. Oraindik ere, tabu izaera dauka gaiak gizartean, eta bere azalean ezagutu dute hori biek: Marko semea jaio eta berehala hil zitzaien, duela ia sei urte.
Garbi izan zuten hasieratik, beraiek ez zutela «ezkutuan» eramango; baina hamaika oztopo aurkitu dituzte bidean, aurreneko egunetik: «Horrelako heriotza bat gertatzen denean, jende askorentzako ez da pertsona bat hil, eta hor dago gakoa. Mezuak izaten dira 'edukiko duzu beste bat', 'gaztea zara' eta horrelakoak. Lagundu asmoz esaten diren gauza horietan, ikusten da ez dagoela aitortza bat. Ez dugu eskatzen ezer berezirik; beste heriotza baten aurrean izango zenukeen jokabide berbera izatea bakarrik».
Legeak aldatzea, osasungintzan protokoloak ezartzea, gizartean ikusaraztea... Eman beharreko pausoa ugari aipatu dituzte, eta horietako bat emango dute Hernanin, beraiek bultzatu, Udalak bideratu eta Sahatsa Jauregi artistak gauzatuta: heriotza eta dolu perinatalari eskainitako txokoa egokitzen ari dira Hernaniko hilerrian. «Heriotza perinatala denean, ez dizute haurraren gorpua ematen. Eta dolu prozesuan, inportantea da hori nonbait kokatzea, jakitea non konektatu berarekin. Horretarako espazio bat falta zela konturatu ginen», azaldu dute.
Heriotza eta dolu perinatalari buruz hitz egitea, errazagoa egiten zaizue orain?
Dani: Bai, askoz ere errazagoa.
Esti: Egia da guk ez diogula inoiz utzi gaiari buruz hitz egiteari. Gertatu zenetik, nahiz eta gogorra izan, biak oso ados egon gara horretan, ez genuela ezkutuan eramango. Ez ezkutuan, eta ezta ikusarazteko asmoz ere; normaltasunez eramango genuela. Urteak pasa dira, prozesu bat egin dugu, eta asumitu dugu gertatu dena, gure bizitzaren parte bezala sentitzen dugu. Distantzia horrekin, errazago kontatu daitezke gauzak, norbera 'apurtu' gabe.
Dani: Hori da kontua, orain ez garela hausten horri buruz hitz egiterakoan. Ez dakit hori den hitza, baino lasaiago hitz egin dezakegu horretaz.
Esti: Barrena beti mugitzen zaizu. Gauza traumatiko bat da, guri gertatuko zaigun gauzarik okerrena, ez daukat zalantzarik. Orain, negarra egin dezakegu, baina gai gara horri buruz hitz egiteko eta esplikatzeko, apurtu gabe.
«Imajinatu bikotea galdu duzula, eta tanatorioan zaudela. Norbait gerturatuko litzaizuke besarkada bat ematera eta esatera 'lasai, ezagutuko duzu beste norbait'?»
Zuen ingurukoen artean ere aldatu da hori?
Dani: Bai, aldatu da. Etxetik hasi, eta talde gehiagotara. Lagunekin edota lantokian ere, nabari da aldaketa, jendea sensibleago dago gaiarekin.
Esti: Uste dut horretan lagundu duela guk normaltasunez eraman izanak. Egoera horretan, komentario pila bat entzuten dituzu, normalean laguntzeko asmoz izaten direnak, baina ez dutenak batere laguntzen. Hortaz, gu ere saiatu gara, ikasi dugun horretatik, jendea sensiblizatzen eta ulertuarazten zer den lagungarria. Badakigu egoera hori, guretzako bezala, besteentzako ere zaila dela. Psikologoak esaten zidan: 'zure amarentzako, bere biloba hil da, baina zu bere alaba zara, eta zu horrela ikusteak min egiten dio berari'. Dolu bikoitza da beretzat, neurri batean.
Dani: Psikologoak berak esaten zigun, guri tokatzen zaigula orain jendea heztea, eta erakustea nola atera eta azaleratu hori dena inguruan, eta nola errespetatu zure mina.
Esti: Ez dago gertatutakoa eramateko modu bakar bat. Guk horrela eraman dugu, lagundu egin digulako. Baina bakoitzak eramaten du bere modura, ez nahi duen moduan, ahal duen moduan baizik. Ez dugu denok gaia ikusarazi eta normaltasunez bizi behar. Bakoitzak ahal duen moduan bizi du.
Dani: Beste edozein heriotzarekin gertatzen den bezalaxe. Aitarena, bikotearena, edo beste egoera batean hil den semearena. Batzuek modu batera eramaten dute, eta beste batzuek beste modu batera; denak dira onargarriak eta errespetagarriak.
Esti: Guk, eraman dugun moduagatik, etxean normaltasun haundiz bizi dugu. Hasieran, gurasoen aldetik bazegoen kezka haundiagoa, min horri nola aurre egin. Baina gaur egun normaltasunez hitz egiten dugu gaiari buruz. Eta normaltasunez hitz egiteak ez du esan nahi egun osoa Markori buruz hizketan pasatzen dugunik; baina gaia ateratzen bada, normaltasunez hitz egiten dugu horretaz.
Beste askoren kasuan ez da horrela izango, gizartean oraindik ez baita normaltasunez hitz egiten heriotza perinatalaren inguruan...
Esti: Nik beti esaten dut, horrelako heriotza bat gertatzen denean, jende askorentzako ez dela pertsona bat hil. Eta hor dago gakoa, nire iritziz. Haurdun ikusi zaituzte, zure ilusioarekin bizitu dute prozesua, baina jendeak ez du ume hori ezagutu.
Dani: Ez diote eman bere espazioa. Zuk, haurdunaldian zehar, ematen diozu espazio bat umeari. Edukiko du bere logela, bere arropa, bere jostailuak, garatzen dituzu ilusio batzuk eta espektatiba batzuk... Gurasoek eta inguruak eman dio espazio hori, baina gizarteak ez. Beraz, ingurukoek izan dute galera, baina kanpokoek ez dute galera hori nabaritzen.
Jaio aurretik ere, izan dituzue bizipen batzuk, haurrarekin.
Esti: Hala da, eta jaio denean ere, zuk ikusi duzu umea, kontaktua izan duzu umearekin. Eta horrek laguntzen dizu ume hori existitu izanaz kontziente izaten. Horregatik da hilerriko espazio berri horren izena 'Izan zirelako'. Ez da oroimenezko gauza bat, baizik eta existitu zirela aldarrikatzeko izen bat. Ez dut ezkorra izan nahi, baina zoritxarrez, gaur ez bada bihar, eta bestela etzi, Donostiako Ospitalean egongo da emakume bat, erdituko duena hilda dagoen ume bat, edo jaio eta denbora gutxira hilko dena. Askotan gertatzen den gauza bat da, baina gizarteak ez zaitu animatzen hori sufritzera, animatzen zaitu aurrera egitera. Hori gertatu zaizu gaztea zaren garai batean, eta mezuak izaten dira 'edukiko duzu beste bat', 'gaztea zara' eta horrelakoak. Lagundu asmoz esaten diren gauza horietan, ikusten da ez dagoela aitortza bat. Ez dugu eskatzen ezer berezirik. Eskatzen dugu beste heriotza baten aurrean izango zenukeen jokabide berbera izatea.
Saltatzen da pauso bat, beste edozein heriotzarekin ematen dena: dolua.
Esti: Horrelaxe da, bai. Baimendu gabeko dolua da, nolabait esateko. Ez daukazu baimenik dolu hori pasatzeko. Ahaztu, ez hitz egin, min egingo dizu hitz egiteak... Eta ez da horrela. Niri ez dit min egiten hitz egiteak, barruan gorde beharrak baizik. Ulertzen dut bestearentzat deserosoa izatea nire semeari buruz hitz egitea, baina niretzat ez da deserosoa. Demagun bikotea galdu duzula, eta tanatorioan zaudela. Norbait gerturatuko litzaizuke besarkada bat ematera eta esatera 'lasai, ezagutuko duzu beste norbait'? Gauza berbera da. Beharbada izango duzu beste ume bat, edo agian ez. Eta beste ume bat izanez gero, ez da aurrekoa ordezkatzeko. Horrela balitz, zerbait ez dugu ondo egin. Guk izan dugu beste ume bat gerora; eta Daniri beti esaten nion, hurrengo umeak ama eta aita berdinak merezi zituela. Ez zara pertsona berbera izango, egoera traumatiko bat pasa duzulako, bizitzan pasa daitezkeen beste asko bezala. Baina, gutxienez, merezi du bere ume izaera propioa izateko eskubidea, eta ez izatea beste bat ordezkatzeko eduki duzuna. Psikologoak esaten zigun, badaudela bi dolu, baimendu gabekoak, edo tabu izaera daukatenak, nolabait: dolu perinatala, eta suizidioaren ondorengo dolua.
Ingurukoek gai hori saihesteak, eragiten du distantzia bat. Horrek gogorragoa egiten du egoera?
Esti: Lagunak gure adinekoak diren heinean, umeak izan berri dituzte, haurdun daude edo handik gutxira izango dituzte haurrak. Eta egoera horretan, normala den bezala, zurekin distantzia bat markatzen dute, zuri min ez egitearren. Nik ere hala egingo nuke, beharbada. Baina, era berean, momentu horretan, nik normaltasun bat ere eskatzen nuen. Ez dut gehiago sufrituko, haiek ondo daudelako; beraiek ondo egotea nahi dut. Ulertzen dut distantzia hori markatzea, nik ez sufritzeko. Baina distantzia horrek ere galera bat eragiten dit, zurekin neukan harremana ez delako berbera orain. Egia da, gero prozesuak aurrera egiten duela, eta harreman horiek berreskuratu daitezkeela. Baina hori gertatzen da, beraiek ikusten dutenean hobeto zaudela. Iruditzen zait instinto natural bat dela, zu babesteko asmoz aldentzen direla. Baina galera bikoitza da zuretzat.
Dani: Edozein heriotzaren aurrean, zaila da norbait galdu duen lagunarengana gerturatzea. Ez dakizu zer esan, zerk lagunduko dion... Baina heriotza perinatalaren kasuan are zailagoa da, ezezaguna zaizulako nolakoa izan daitekeen min hori. Nire kasuan, neroni aldendu nintzen pixka bat, banekielako jendeak hanka sartu zezakeela, eta ez nien kargu hartu nahi horregatik. Jende askok ez daki nola egin aurre horri, eta nabaritu egiten diozu.
Esti: Ezkutatu izanaren ondorio bat da hori. Horren harira, nik beti aipatzen dut, haurdun gaudenean esaten digutela 12garren astera arte itxaron behar dugula kontatzeko, zerbait gertatu daitekeelako. Zu zaude oso pozik, nahi diezu esan senideei, lagunei... Pasatzen dituzu hiru hilabete diximulatzen, zain. Zertarako gordetzen dugu? Bakoitzaren erabakia izan dadila, baina ez zerbait gertatu daitekeelako. Izan ere, zerbait gertatuz gero, norbaiti kontatuko diozu, eta esango diozu nola zauden. Ixilean eraman behar duzu hori? Ez duzu kartel bat jantzi behar, esanez aborto bat edo galera bat izan duzula, baina sufrimendua ez da txikiagoa izango, ez kontatzeagatik. Niri, pertsonalki, kontatzeak lagundu dit horri leku bat ematen, eta gertatutakoa ulertzen. Lehen aipatu dugu ingurukoak aldendu egiten direla, baina kontrakoa ere gertatzen da. Badago harritzen zaituen jendea, ez zeneukana lagunmina edo oso gertukoa bezala, baina une horretan sekulako babesa ematen dizuna. Eta aldi berean, zure ingurukoa ez den jendea gerturatzen zaizu, gauza bera gertatu zaiona, eta zuk normaltasunez eraman izanak lagundu diona zuregana hurbiltzen.
Izan duzue harremana, beraz, hori bizitu duen jende gehiagorekin...
Esti: Nik badaukat lehengusin bat, lehenago gertatu zitzaiona. Gogoratzen naiz nola pasatu zuen, eta niri gertatu zitzaidanean, berarekin gogoratu nintzen. Gerora hitz egin dut berarekin, gai horri buruz. Bestalde, terapia egiten hasi ginenean, aukera eman ziguten talde-terapia egiteko. Bertan, ezagutu genituen beste bikote batzuk, egoera berdina bizitzen ari zirenak, bakoitza bere kasuistikarekin. Orain, nik esaten dut beraiek direla 'filtrorik gabeko' gure lagunak. Momentu txarrenetan, bakoitzak bere barrena hustutzen du bertan, eta gure atsekabeak ez ditu inork ezagutzen beraiek baino hobeto. Sortzen den konexio horrek, izugarri laguntzen dizu.
Dani: Ikusten duzu ez zaudela bakarrik, eta indarra ematen dizu kontatzeko. Horrekin, ezagutzen duzu jende gehiago, bizitu duena edo lagunduko dizuna, eta hasten zara pixka bat ikusgarri egiten.
Esti: Eta era berean, normalizatzen duzu sentitzen ari zaren hori. Nik sentitu dudana da, Marko nire semea jaio eta hil egin dela. Baina kalean ezin dut hori esan, ezin dut hori sentitu. Beraz, etxera iritsi eta pentsatzen duzu, 'normala da horrela egotea?'. Jendeak animoak ematen dizkizu etengabe, eta azkenerako, ez dakizu sentitzen duzun min hori benetan horrelakoa izan behar den, edo zu ari zaren magnifikatzen. Eta terapian antzeko egoeran dagoen jendea ezagutzeak, laguntzen dizu ikusten guraso guztioi, amari eta aitari, gertatzen zaigula, eta denok sentitzen dugula hori.
Dani: Amaren kasuan, gutxienez ulertzen da pixka bat sufrimendua, barruan eraman duelako haurra. Baina, aitaren kasuan, ulertezina da. Nola egongo zara gaizki zu? Ez dizute horrela esaten, noski. Baina jendeari are ulergaitzagoa zaio.
Eman dira aurrerapausoak, heriotza perinatalaren inguruan?
Esti: Ari dira pausoak ematen, batez ere azkeneko bi urteotan.
Dani: Hasteko, bisiblizatzen ari da. Hedabideetan gehiago ari da ikusten, eta sare sozialek gauza txar asko dauzkate, baina lagundu dute jende askok bere gauza pertsonalak bertan kontatzeko. Gaixotasun mentalak, antsietatea... eta heriotza perinatal kasuak ere bai. Eta terapian den bezala, ikusten duzu eta konturatzen zara beste bati ere gertatzen zaiola. Hori guztia, pixkanaka, hasten da bere islada izaten gizartean. Elkarteak sortzen dira, elkarteek bultzatuta erakundeetan hasten dira gaia lantzen, hedabideetan agertzen da... Ikusgarri egiten hasten da, azken finean.
Esti: Horrek guztiak laguntzen du, baina zuk prozesu bat egin behar duzu. Hasieran, laguntza da behar duzuna; eta aurrera zoazen heinean, lagundu dezakezu ikusarazten. Jartzen duzu martxan hilerriko gune hau sortzeko proiektua, bakoitzak bere herrian ekimenen bat abiatzen du; edo elkarte moduan biltzen zara erakundeekin. Orain lortu da, adibidez, Osakidetzak protokolo bateratu bat egitea, heriotza perinatala gertatzean jakiteko nola landu eta bideratu. Bidea oso luzea da. Orain ez dakit hala den, baina garai hartan, 24 asteak ez bazituzten betetzen, ez zizuten uzten erabakitzen zer egin umearekin. 24 aste egin baino lehenago hil zen Marko. Nik umea erditu nuen, eta aukera geneukan umea ikusi, agurtu, ikutu edota muxu bat emateko... Baina umea eraman egin zuten, eta ez ziguten esan zer gertatuko zen berarekin, inzineratuko ote zuten, ez ziguten aukerarik eman bere errautsak hartzeko... Meniskoan ebakuntza egiten dizute, adibidez, eta tarrina batean etxera eramateko aukera ematen dizute. Eta zure umea, aldiz, han gelditzen da. Nire dolu prozesuan, hori gainditzea izan zen gauzarik gogorrenetakoa. Eta hortik dator hilerriko gune hori sortzeko eskakizuna. Momentu hartan, asko lagunduko zidan zerbait izango zen horrelako txoko bat, umea nonbait kokatzeko. Pauso gehiago ere badaude eman beharrekoak. Beste bat da, umea 24 orduz ez bada bizi izan, edozein astetan jaiota ere, ez dela existitu legearen aurrean. Ezin duzu inskribitu familia liburuan. Bestalde, umea edukitzen duzu eta ez daukazu amatasun bajarik. Espero behar duzu zure familia-medikuak sentsibilitate pixka bat edukitzea eta baja ematea. Gertatu da erditu eta astebetera esatea lanean hasi beharra daukazula, zure egunerokoa berrartzeak lagunduko dizulako. Formakuntza landu behar da maila guztietan, eta bereziki horretan lanean ari direnen kasuan. Marko jaio ondoren kirofanora sartu nindutenean, bertan entzun nuen aurrenekoz 'lasai, gaztea zara eta izango duzu beste ume bat'. Eta gerora, bajan nengoela, gogoan dut inspektore batek esan zidala: 'beste ume bat eduki arte ez zara sendatuko'. Baina sendatu zertaz? Dolu prozesu bat gainditu behar dut. Sentsibilitate pixka bat edukitzea besterik ez da. Beste heriotza baten aurrean esango ez zenukeen ezer, ez esan heriotza perinatal baten aurrean. Ez badakizu zer esan, eman muxu bat edo besarkada bat, eta kitto.
Oraindik inauguratu gabe dago heriotza perinatalari eskainitako txokoa...
Dani: Baina dagoeneko estreinatu dute, aspaldi, loreak jarri baitituzte bertan.
Esti: Bai, Santu Guztien Egunez larrosa bat jarri zuen norbaitek. Oso polita izan zen. Norbaitentzako dagoeneko izan da baliagarria gunea.
Nolakoa izan da ekimena martxan jartzeko prozesua?
Esti: Guk Markorekin bizitu genuen gorpu falta horren aurrean, hasi ginen pixka bat interneten bilatzen, horren inguruan. Eta bere garaian, ikusi nuen Kataluniako herri batzuetan bazeudela horrelako espazio batzuk, dolu perinatalari eskainitakoak. Baina gure dolu prozesuan, guk bilatu genuen Markorekin konexioa izateko toki bat.
Dani: Dolu prozesu batean, inportantea da pertsona hori nonbait kokatzea. Hilerri batean, zure etxeko toki batean... Nolabait, jakitea non konektatu berarekin. Eta guk hori ez geneukan, sortu egin behar izan genuen toki hori. Jaizkibelera joaten ginen, Guadalupera, eta han konektatzen genuen Markorekin. Guk nabaritzen genuen, eta esan ere egiten ziguten, hori oso inportantea dela. Gu lasai geunden, bageneukalako toki hori, eta hori izango delako beti gure tokia. Baina konturatzen ginen falta zela horrelako espazio bat.
Esti: Ikusi genuen Derioko hilerrian ari zirela egiten horrelako espazio bat. Eta orduan, alkateari idatzi nion emailez zuzenean, kontatzeko zer gertatu zitzaigun, azalduz ezin izan genuela haurra lurperatu, eta eskatuz Hernaniko hilerrian horrelako espazio bat sortzea, dolu perinatalari eskainitakoa. Berehala jaso nuen Udalaren erantzuna, oso erantzun ona, eta sentsibilitate haundiarekin. Harrituta geratu ziren beraiek ere, ezagutza falta dagoelako. Jendeak ezin du imajinatu, nola erditu dezakezun ume bat, eskuetan ematen dizuten, eta kendu egiten dizuten. Hortik abiatuta, lekua bilatu zuten, eta hilerriko sarrera-sarreran jarri dute. Ez da izango Hernaniko familientzat bakarrik, beharra daukan edozeinentzako izan daiteke. Bi funtzio izango ditu. Batetik, behar hori daukanak eta bere umea inon ez daukanak, izango du aukera bere haurraren izena jartzeko, tramiterik egin beharrik izan gabe. Eta bestetik, balioko du ikusarazteko gertatzen den zerbait dela hori. Gainera, badauka hodi bat lurrazpira bi metro sartzen dena, lurperatzea sinbolizatuz; eta aukera ematen duena haurrari mezu bat helarazteko. Bilera batzuk egin genituen, Sahatsa Jauregiri proposatu zitzaion espazioa diseinatzea, eta berak gauzatu du. Euskal Herriko bigarrena izango da.
Dani: Eta egingo dira gehiago, beharra badago eta.
Konektatzeko toki bat izatea, zein neurritan da lagungarria?
Dani: Izugarri laguntzen du, beste edozein heriotzarekin gertatzen den bezala. Hilerriak beteta daude. Begibistakoa da behar hori, loreak egoten dira panteoietan.
Esti: Gaur egun ez dira hildako guztiak lurperatzen, batzuk inzineratu egiten dira. Baina denek daukate erritual bat.
Dani: Adibidez, errautsak mendian botatzen dituzu, eta bertara joaten zara hildako senide hori gogoratzera. Badaukazu toki bat berarekin oroitzeko eta konektatzeko.
Esti: Heriotza perinatalaren kasuan, askotan ez daukazu agurrik, gorpurik ere ez daukazulako. Horrek ez du laguntzen ikusarazten eta enpatizatzen. Gorpua ehortzi bada, tanatorioan egon bada edo agur bat egin bazaio, espazio bat eman diozu ume horri. Horretan ere lagundu dezake espazio bat izateak.
Espazio hori sortu da, baina hildako haurrak ez daude bertan benetan... Hutsunea bete gabe geratuko da oraindik?
Dani: Horrelako espazioak, hain justu, horregatik behar dira; oraindik ez dagoelako aukerarik zure haurra hartu eta norabait eramateko. Orain hasiko dira protokoloak aldatzen, eta beharbada, 10 urte barru ez da espazio horien beharrik izango, aukera izango duzu haurra inzineratu edo zure panteoian sartzeko. Baina gaur egun, kasu gehienetan ez dagoenez horretarako aukera, beharrezkoak dira. Eta beharrezkoak izaten jarraituko dute, orain arte gertatu izan zaienentzat. Ezagutu dugu jendea, 50-60 urtekoa, barruan enkistatuta zeukana gertatu zitzaion hori, eta gurekin barrena hustu ahal izan duena.
Esti: Heriotzak, kasu askotan, ezin dira saihestu. Baina badago doluan laguntzeko aukera, legea aldatuz haurra familia liburuan inskribatu ahal izateko, amatasun eta aitatasun baja izateko, umea zurekin eraman ahal izateko... Protokoloa ere aldatu daiteke, prozesua humanoagoa izan dadin. Erditu eta hurrengo egunean etxera bidali ninduten, eta niri ez zidan inork deitu, jakiteko zer moduz nengoen eta jarraipen bat egiteko. Ez genuen psikologo baten laguntzarik izan, erditze hori nola bizitu azalduko ziguna. Nik beldurra neukan: nolakoa izango da nire semea, negarra egingo du, bizirik edo hilda jaioko da, zer neurri izango du, osatua egongo da... Zure mamu horiekin zoaz erditzera, eta ez dago inor kudeatzen laguntzeko. Gaur dakidanarekin, nire erditzea beste modu batera biziko nuen. Ezin dut nire burua martirizatu horrekin, momentu horretan ahal nuena egin nuelako. Baina laguntza hori izan banu, beste erabaki batzuk hartuko nituen, eta horiek lagungarriak izango ziren, nire dolu prozesuan aurrera egin ahal izateko, nahiz eta umea eramateko aukerarik ez izan. Horrelako detaile asko daude, zaindu beharrekoak. Erizainak, matronak, ginekologoak edo artatu behar zaituenak, jakitea ume hori ez dela bizirik aterako; eta ez daitezela gelara sartu kontu-kontari barrez niri kalmanteak jartzera. Seguruenik ez zuten jakingo umea ez zela bizirik aterako, ez zenbat hilabeteko nengoen haurdun... Esango zioten, besterik gabe, jartzeko kalmante bat halako logelako pazienteari.
«Baimendu gabeko dolua da perinatala, nolabait esateko. Ahaztu, ez hitz egin, min egingo dizu hitz egiteak... Eta ez da horrela. Ez digu min egiten hitz egiteak, barruan gorde beharrak baizik»
Dani: Ez da zaila hori zaintzea. Atean izar bat jartzea bezain erraza. Bertara doan erizainak, badaki kontu pixka batekin ibili behar duela. Sentsiblitate pixka bat izan eta tratu humanoago bat ematea da.
Esti: Markoren argazki bat izatea ere eskertuko nuen pila bat. Ez daukagu ezer, bere oinen arrastoa bakarrik. Ez dakit noiz izango nintzen gai argazki hori ikusteko, baina hor zegoela jakiteak asko lagunduko zidan. Gauza asko aldatu behar dira, eta aurrerapausoak eman, heriotza perinatalak gertatzen jarraituko dutelako. Badakigu gertatzen dela, baina ez da ikusarazten, haurdun daudenek beldur hori izan ez dezaten. Baina guztiok dakigu gertatu daitekeela, eta hori jakitea lagungarri izan daiteke.
Dani: Pentsatzen dugu 12garren astea pasata ez dagoela arriskurik, eta ez da horrela. Badakizu gertatu daitekeela, eta estatistikak hor daude.
Esti: Lautik bati gertatzen zaio, eta ez da gutxi. Oso portzentaje haundia da.
Dani: Eta zuri gertatzen bazaizu, zu zara %100a, ez lautik bat.
«Oso ixilean eramaten den gai bat da, baina hainbestetan gertatzen dena... Ziur guztiok dugula gertu norbait, horrelako zerbait gertatu zaiona. Arrotza da, baina egunero gertatzen da»
Ikusaraztearen garrantzia aipatu duzue askotan...
Esti: Elkarrizketa hau bera, oso lagungarria izango da. Pentsa zenbat pertsonak irakurriko duten, eta horiek, inguruko norbaiti gertatzen bazaio hau, ez diote esango 'lasai, izango duzu beste ume bat' edo antzekorik. Gauza txikiak dirudite, baina asko lagunduko dute. Oso ixilean eramaten den gai bat da, baina hainbestetan gertatzen dena... Seguru guztiok daukagula gertu norbait, horrelako zerbait gertatu zaiona. Arrotza da, baina ez da gauza arraro bat, egunero gertatzen den zerbait da.
Dani: Pentsatzen jarrita, ez da horren zaila konturatzea. 'Edukiko duzu beste bat' esatean, adibidez. Jarri bestearen tokian, eta imajinatu hori esaten dizutela zuri.
Esti: Pertsona horrek ez dizu hori esan zuri min egiteko, eta ez da kontziente hori esanda egiten dizun minaz. Esan dizu momentu horretan zerbait esateko beharra sentitu duelako, zuri laguntzeko. Horretaz oso kontziente naiz ni. Ez da eraso bat. Nik beste mila gauzetan sartuko dut hanka berdin-berdin, ez naizelako konturatzen. Baina guztiok elkarrekin ikasiko dugu.