Peio Monteano historialari nafarrak, Amaiurko gazteluan 1522garren urtean zer gertatu zen azalduko du, martxoaren 26an Biterin. «Egiaztatutako gertaeren berri emango dut hilaren 26an. Dokumentazio historikoan oinarrituta, Amaiurko gazteluaren setioa eta konkista nola gertatu zen azalduko dut».
Peio Monteanok azaldu duenez, Amaiurko gertaeren berri, mendeetan zehar, kronika pare baten bitartez eman da eta «analisi bat egin behar izan da ulertzeko, ez baita hizkuntza erraza. Gero, aztertu egingo dut benetan pasa zena kronika horietan jasota dagoena den edo ez. Gertaeren berritze bat egin da, beste iturri batzuk erabilita».
Benetan gertatu zenaren inguruan asko jakin da azken urteetan, eta horrek aldaketak ekarri ditu. «Hasiera batean, Amaiurri buruz genekiena bi dokumenturen bitartez zen. Bat, Remirez de Ávalosen kronikaren bitartez, oso laburra, berandu arte inprimatu ez zena, eta eskuizkribuetan garairatu zena kointziditzen ez zuten kopietan, kopia akatsekin gainera. Bestea, Martin de Gangleriaren gutun bat da. Hasieran errenazimenduko latinean idatzirik zegoen, eta itzuli zen arte, ia 20garren mendean, ulertzeko zaila zen».
Kontakizun hori errepikatzen joan omen da kritika historikorik egin gabe, aipatu du Monteanok. «Gehien erabili den iturria izan da, gertakarian izan ez zen lekuko baten idatzia. Egin duguna izan da testu edo iturri hauek ongi aztertu eta batez ere beste batzuk erabili, hasiera batean, zehatzagoak eta objektiboagoak direnak, kontabilitate datuak eta ordainketak esaterako. Zehaztasun gehiago eskaintzen dute kronika batek baino. Kronikek beti dute bere burua justifikatzeko tonua edo goratzailea». Hori izango da beraz, Peio Monteanok Biterin azalduko duena. «Iturri klasikoak aztertu eta gero gertaerak berreraiki, besteak beste Amaiurren gutunetan oinarrituta. Hau da, lehen aldiz, beste aldearen bertsioa ezagutzeko aukera dugu, nolabait esateko».
«Erronka polita izan da Aranzadiren indusketa»
Aranzadik mende honetan egindako indusketa lanek gertatutakoa azaleratu dutela azpimarratu du, Atarrabiako historialariak. «Garrantzitsua, eta zentzu batean erronka bat izan da. Bilatu genuenak ez gintuen harritu, gaztelua erabat suntsitu zen, ez zen harririk harri gainean geratu, agindu zen bezala. Horrela izan zela erakutsi zigun indusketak. Gazteluak bi zati zituen, erdi arokoa eta errefortzua, espainiar konkistan espainiarrek gehitutakoa. Erronka izan da zer puntutaraino Aranzadiren aurkikuntza arkeologikoak irakurtzen duena, bat datorren besteen dokumentuetan irakurtzen dugunarekin. Zentzu horretan, lan polita izan da. Gainera, zentzu batean denbora errealean izan da. Kuboen aurkikuntzan ni tematuta nengoen, bertan zegoela dokumentuen arabera, baina ez ziren agertzen. Azkenean bietako bat agertu zen indusketa egin zen azken sektorean. Erronka polita izan da».
Gaur egungo gudetan zer gertatzen den jakitea ez da erraza, pentsa orain 500 urte gertatu zen gertaera baten inguruan. Hala ere, Peio Monteanok dio abantaila bat ere badagoela. «Abantaila bat dugu. Kontzientzia edo gerra informatiboa ez zegoen orain bezain finkatuta. Gaur egun kezkatu gaitzaketen eta makillatzen saiatzen garen gauzak edo propaganda mota bat egon behar dela ulertzen duzu, duela 500 urte ez zuten horren kontzientzia».
Hala ere, egia da edozein gertaeretan bi lagunen kontakizuna zeharo ezberdina izan daitekeela, azaldu du Monteanok. «Testigu bezala, bakoitzak ikusten duenaren informazioa bere erara pertzibitu eta jasotzen du. Horren arabera egiten du kontakizuna. Interesak ere egon daitezke kontakizunean. Dokumentazio historikoan, historialariak egin behar duen lehenengo galdera da zer interes duen informatzaileak errealitatea deformatzen. Memoriekin kontuz ibili behar du historialariak, justifikazio tonua izaten dute eta. Memoria batzuek informazioa manipulatuko dizute. Informazioa kontablea bada eta ejertzitoaren gastuak azaltzen badira, tonu objektiboagoa du. Garai haietan dena ordaintzen zen, baita hortzak konpontzen zituen sendagileari ere, eta horren bidez jakiterik badugu erregeordeari hortzetako konponketa bat egin ziotela harrikada bat jaso zuelako ahoan. Horrek azaltzen digu gorputzez gorputz borrokatu zela. Kontakizun historikoa zein den esango digu. Kasu honetan, gazteluaren hartzea, azkenean, kubo nagusiaren minaketagatik gertatu zela, eta hori konfirmatzen digu».
Hori da, historialariek daramaten dinamika, nahiz eta oraindik gauza asko ez dakizkiten. «Hala ere, gertaera historiko hau, garaia kontutan izanda, nahiko ongi ezagutzen dugu».
«1512 eta 1522 artean gaztelua hiru aldiz aldatu zen eskuz»
Nafarroako erreinuaren errekonkistaren gudek askorengan nahasmena sortzen dutela dio Monteanok. «1512 eta 1522 urteen artean, azken gazteluaren erorketarekin kokatzen da. Ez da horrela. Amaiurko gaztelua hamar urte horietan hiru aldiz aldatu zen eskuz. Frantzia-Nafarroaren errekonkista baten azkenengo erresistentzia da, okupazio baten azken epilogoa da. Azken urtean eman zena eta aurreko bederatzi urteetan espainiarrek teknika berri guztiekin gotortu zutena. Eta gero efektu boomerang-a pairatu zuten. Gotorleku hori gero euren aurka etorri zen. Asko kosta zitzaien gaztelua errekonkistatzea. Frantziar-nafarrek berreskuratu egin zuten gotorlekua, eta espainiarrek errekonkista egin zutela esango nuke. Historia ez da berdin idazten Espainiatik edo Frantziatik».
Amaiurren inguruan zehaztasunik gabeko kontakizunak iritsi dira historialari nafarrak dioenez. «Ez ziren behar bezala aztertu eta inongo oinarririk gabe errepikatzen ziren. Adibidez tropen kopuruaren inguruan. Amaiurko gazteluan 100en bat pertsona gotortu ziren eta ez 200 esan izan den bezala. Zazpi jauntxo zeuden eta besteak herriko kapereak eta oinezko soldaduak ziren. Erasotzaileen ejertzitoa hispaniar beaumontarra zen, eta nominak dauzkagu. 5.000-6.000 gizonek osatzen zuten».
Setiotik, lehenengo eraso saiakerara pasa ziren erasotzaileak, bonbardaketak huts egin zuen, eta azkenik hirugarren saiakera kubo haundiaren minaketa izan zen. «Suntsitua izan zen, baina Aranzadik oraindik ez du kubo hau aurkitu, berria aurkitu zuen. Biek neurri antzekoak zituzten».
Amaiurko gaztelua 1522garren urteko uztailaren 19an erori zen
Nafarroako konkistaren 50 data garrantzitsuetan, Joseba Asironek eta Martintxo Altzuetak Erresumaren konkistaren 50 gertakari garrantzitsuenak berreraiki zituzten. Gazteluaren setioa da bat.
Nafarroako konkistaren 50 data garrantzitsuetan, Joseba Asironek eta Martintxo Altzuetak Nafarroako Erresumaren konkistaren 50 gertakari garrantzitsuenak berreraiki zituzten, eta Gaztelako inbasioaren aurkako erresistentziaren pasarteak eta pertsonaiak birsortu zituzten. Kapitulu honetan Amaiurko gazteluaren setioari heltzen diote.
«1522garren urtearen erdialdean, Espainiako indarrek ia erabat burutu zuten Nafarroaren bigarren konkista, Noaingo hondamendiaren ondoren aurreko urtean hasi zena. Hala ere, Amaiurko gaztelua nafarren eskuetan zegoen oraindik. Han 100 nafar inguru gotortu ziren, erresuma berreskuratzeko benetako itxaropenik gabe, baina etsaiaren nagusitasun izugarriari, ahal zuten neurrian, eusteko gutxienekoarekin. Haien buru, gazteluko alkaide, Jaime Belaz de Medrano kapitain trebatua zegoen, eta haren seme Luisek laguntzen zion, balio haundiko pertsona, kronikariek eurek gaztelua konkistatu ondoren jaso zutenez. Han zegoen, halaber, San Frantziskoko anaietako bat, Migel Xabierkoa, bai eta Viktore eta Luis Maulekoa ere».
Uztailaren 5ean abiatu zuten setioa
1522ko uztailaren 5ean, setio-ardatz haundi bat jarri zen martxan Iruñetik. Egileak ez dira ados jartzen hura osatu zuten soldaduen kopuruari buruz, baina ziur da milaka gizonek osatzen zutela, eta 16 kanoientzako artilleria-tren bat zeramatela. Belateko mendatea igotzen hasteko eta Baztango bailaran sartzeko prest. Amaiurren, bitartean, gotortuta zeuden nafarrek beren lagunen eta aldekoen gutxienezko gutunak eta babesa jaso zituzten, hala nola Sancho de Yesa erbesteratu nafarrak bidalitako gutuna, zeinetan honako hau aipatzen baitzen: «Gure nazio eta leinuko gizon jatorrek, irabazi duten nazioen adina ohore irabaziko dute».
Gazteluari erasoa
1522ko uztailaren 13an behin betiko formalizatu zen Amaiurko gaztelurako inguraketa. Gotorlekuaren barruan gotortuta zeuden nafarrak, beraz, erabat inguratuta, isolatuta eta kanpotik laguntza jasotzeko inolako aukerarik gabe geratu ziren. Don Pedro mariskalaren semeak eta Belzunceko jaunak setiatuekin harremanetan jartzeko egin zituzten ahaleginek porrot egin zuten etsaien nagusitasunaren aurrean, eta gazteluaren bonbardaketa gogor eta zuhurrari ekin zioten, 16 kanoi espainiarren eskutik. Gaur egun, Aranzadi Elkarteak egindako zelai arkeologiko batzuei esker berreskuratutako Amaiurko hondar malotxoek argi eta garbi erakusten dute hondar hori, izan ere, metraila hondar ugari eta 15 kiloko lehergailu batzuk agertu dira, horma deskalabratuetan txertatuta. Hala eta guztiz ere, Jaime Belaz de Medrano buru zuten nafarrek uko egin zieten setiatzeko ahalegin guztiei, eta Espainiako erregeordea ere, Mirandako kondea, harrikada batekin ahoan zauritu zuten, borrokaren gogortasun desesperatuaren erakusgarri».
1522ko uztailaren 19an, gazteluko hormak hondakinetara murriztuta eta erasotzaileak denbora gehiagoz geldiarazteko itxaropena galduta, Jaime Belaz de Medranok gaztelua errenditu zion Espainiako erregeordeari, haien bizitzak errespetatzearen truke. Alkaidearen semea, Luis Belaz, kronikariek ere esaten dute «oso ausarta» zela, kapitulatu eta ezpata emateko ez zegoen prest, eta erasotzaileek jo eta gero kendu zioten ezpata. Ondoren, hildako legitimistak Amaiurko elizan lurperatu zituzten, eta atxilotutako defendatzaileak Iruñean eta Atienzako gazteluan espetxeratu zituzten. Han gosea eta gabezia haundiak igaro zituzten. Iruñean espetxeratu eta bi astera, Jaime Belaz de Medrano eta bere seme Luis hilda agertu ziren ziegan, pozoituta. Migel Xabierkoa, berriz, zorionekoena, kartzelatik ihes eginda salbatu zen.
Hernani Errotzenek eta Nabarraldek jardunaldia, martxoaren 26an
Amaiurko gazteluan gertatu zenari buruzko jardunaldia egingo dute, Gaztelak hartu zuela 500 urte bete direnean. Biterin izango da.
Hitzordu garrantzitsua jarri dute Hernani Errotzenek eta Nabarraldek, martxoaren 26rako, Hernanin bertan: Amaiurko gazteluan gertatu zenari buruzko jardunaldia egingo dute, Gaztelak hartu zuela 500 urte bete direnean. Biterin izango da, 09:45etan hasi eta goiz osoan zehar.
«Aztertuko dugu, batetik, zer gertatu zen Amaiurko gazteluaren inguruan; baina bestetik, nola kontatu izan den hori, eta zein esanahi duen nafar batzuentzat eta besteentzat», azaldu du Beñi Agirrek.
Izan ere, «borroka enigmatikoa» izan zen hura, Angel Rekaldek nabarmendu zuenez: «urtean zehar makina bat ekintza izango dira, 500garren urteurrenaren bueltan».
Jose Luis Orella historialariak aurkezpenean esan zuenez: «urte garrantzitsuak izan ziren haiek, Nafarroako Erresumarentzat. 1512-1522 artean, Gaztelak behin eta berriro erasotu zuen Nafarroa, eta 1522an erori zen Amaiurko gaztelua, Nafarroako gotorleku nagusietako bat zena», adierazi zuen.
Hernani Errotzenek eta Nabarraldek azaldu dutenez, «oroimen historikoarekin lotutako gai gutxik dute, euskalnafarron oroimen eta sinbologian, Amaiurrek adina indar. Oroimen leku garrantzitsua da guretzat; ez horrela Gaztela-Espainiaren aldeko jendearentzat. Horiek, 1931ko uztailaren 26tik 27rako gauean, dinamitaz lehertu zuten Amaiur herrian jasotako oroitarria. Zer gertatu zen Amaiurren? Zer ari zen jokatzen nazioartean, Nafarroa Garai eta Behereko konkistaren inguru hartan? Ameriketatik zetorren urre eta boterearen aurrean, zein izan zen euskalnafar nobleziaren jokaera? Zer garrantzia zuten gazteluek, eta zehazki Amaiurrek, galdutako soberaniaren berreskurapenean?».
Goiz osoko jardunaldia, gaiaren inguruan
Jose Luis Orellak berak emango dio hasiera jardunaldiari, goizeko 09:45etan; eta Idoia Arrietak hartuko du hitza ondoren, Amaiurko gaztelua hartu zuten garaiko testuingurua azaltzeko. Peio Monteanok kontatuko du, segidan, zer gertatu zen Amaiurko gazteluarekin. Iñaki Segredo izango da hurrengo hizlaria, eta gazteluei buruz hitz egingo du, defentsarako zuten egitura azalduz. Asisko Urmenetak, bere aldetik, marrazkien bitartez ilustratuko du 1512-1522 urteetan gertatutakoa. Eta ondoren, mahai ingurua egingo dute, lau aditurekin: Rafa Santxez Muxika, Iñaki Idigoras Igartua, Koldo Martinez Garate eta Iñigo Larramendi. Angel Rekaldek emango dio bukaera, ondorioak eta gogoetak aditzera emanez, 14:00ak aldera. Bertatik, nahi dutenak, Oialume Zar sagardotegira joango dira, giro goxoan bazkaltzera.
Izenematea zabalik, 'nabarralde.eus' webgunean
Jardunaldian parte hartzeko, izenematea zabalik dago, nabarralde.eus webgunean. 10 euro dira jardunaldia, eta bazkariarekin, 43 euro.