Udazken koloreak atzera, marroitik berdera

Udazkenean bete-betean sar­tuta gaude. Nabaria da inguratzen gaituzten baso eta landaredian, hostoek har­tu­­tako kolore marroixkan. Baina gune batzuk le­he­­nago ihartu dira, 'ban­da marroia' gaixotasuna me­­­­dio. Beste batzuk, aldiz, udaz­­kenean sartuta ere, ber­de­tzen ari dira, besteak bes­te, eukaliptoaren landaketa me­dio. Roxario Pikabea, Her­naniko basozainak kez­katuta begiratzen du ingu­ru­ra. «Ikuspegiak bate­ra­tu be­harraz» hitz egiten du. «Jabe partikularrek erren­ta­ga­rritasunari begiratzen di­o­te», eta bere ustez, «hor da­go arazoa; banda marroia de­la medio, partikularrak ari di­ra pinudi asko moztu eta eu­ka­liptoa sartzen». Etxolaberri al­dea aipatzen du, eta Urruzuno erre­ka ingurua, Olaberri, Pur­ga­torio edota Sagarretako erre­ka, Aranorekin muga egiten du­e­na; «pinuak mozten ari dira, eta seguru asko, eukaliptoa landatuko dute».

Goizueta aldeko egoera beste bat dela dio Maite Arrizurieta Mendialdeko basozainak. «Urte asko dira Insignis Pinuaren gaitza deklaratu genuela. Orain­dik berrogeialdian dago, baina Goizuetako lur komunaletatik kendu genuen duela bi urte, eta partikularrak orain ari dira kentzen. Baina hemen eukaliptoa ez da sartu. Lurrak oso pobreak dira».

Gaixotasunak harrapatu duen pinu espeziea Insignis Pinua da, Monterrey edo California Pinua bezala ere ezaguna (Pinus Radiata). Aurtengo otsailean Eusko Jaurlaritzak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Foru Aldundien laguntzarekin argitaratutako EAEko Baso Inbentarioa 2018 estatistika ofizialaren arabera, azken bi urteetan, Gipuzkoako 43.000 hektarea hartzetik 39.704 hektareatara murriztu da Insignis Pinua. Horien ordez, hainbat baso edo lurjabek eu­kaliptoak landatu dituzte. Hor­txe, kezkaren koxka.

Tokian tokian, egoera desberdina

Gipuzkoako Foru Aldundiaren arabera, egoerak hobera egin du. Hala azaldu du Arantxa Ariz­timuño, Aldundiko Mendietako eta Natura Inguruneko zuzen­da­riak. «Egoera dezente hobetu da, eguraldiaren poderioz. Iaz, tenperatura altuen eta he­ze­tasunaren konbinazioak gai­xo­tasuna asko hedatzea eragin zuen. Aurten ez da halakorik gertatu edo ez neurri berean behintzat, eta gaixotutako pinudien kopurua erdia baino gehiago jaitsi da Gipuzkoan: 2018ko abuztuan 18.822 hektarea zeuden gaixotasunaren era­gin­pean; espeziearen %52, eta aurtengo abuztuan, berriz, 8.400 hektarea; hau da, espeziearen %25. Edonola ere, gaitza ez dago indargabetuta oraindik, inola ere ez, eta lanean jarraitu behar dugu».

Fernando Otazua, Gipuzko­a­ko Baso Elkarteko zuzendari tek­nikoak beste ikuspegi bat ematen du.  «Gipuzkoan, banda marroia gaixotasuna aipatu zen jadanik 1942an, Madrilgo Ministerioko Baso Ikerketa eta Esperientziarako Institutuak ar­gitaratutako Las Micosis del Pinus Insignis en Gipuzkoa lanean. Hamarkadetan zehar gaixotasunarekin elkarbizitzan izan gara, baina egungo go­gor­tasuna ezezaguna zen. Adi­tu­ek zepa gurutzaketak aipa­tzen dituzte, dibertsifikazio ge­netikoaren hedatzea... Emai­tza izan da gogortasun le­her­ke­ta. Insignis Pinuak Gipuz­ko­ako baso azaleraren %30 har­tzen du, eta egur-mozketen %90. Az­ken urteetan, lehenengo sek­toreko errentarako 20 mi­li­oi euro sortu ditu, eta kan­po-onura positiboak (CO2a xur­gatzea, uren neurri hi­dro­logikoa erregulatzea, bio­dibertsitatea mantentzea...) 90 milioi eurokoak dira, urteko. Baina Insignis Pinudien azalera urtetik urtera txikitzen ari da banda marroiaren eraginez, eta egun, 33.000 hektarea geratzen dira Gipuzkoan; horietatik %25 (8.250 ha) gaixotasunaren eraginpean, maila desberdinetan». 

Denera, Gipuzkoan «120.000 hektarea baso» daudela kalkulatzen du. Hernanin, Gipuzkoako Baso Elkarteko bazkide diren 32 lagun daude, «1.000 hektarea ingururen jabeak». Hernaniko Udaleko Ingurumeneko Sailetik Olatz Urrutibeaskoa teknikariak eta Mattin Aldaia zinegotziak azaldutakoaren arabera, denera, Hernanin «42km2 landa-lur daude (4.200ha)» eta Roxario Pikabea basozainak zehazten du horietatik «25km2 inguru izango direla mendia (2.500 ha)». 

Arturo Elosegi EHUko biologian doktoreak egoera larria dela uste du. «Banda marroiaren eragina asko aldatzen da leku batetik bestera. Esango nuke Hernani-Oiartzun eskualde horretan eragina erabatekoa dela. Insignis Pinu gehienak ihartuta daude edo ihartzen ari dira, eta gainera, ez da banda marroia bakarrik. Lehenago beste gaixotasun mordoxka bat badira. Ez da hainbeste gaitz zehatz bat. Baizik eta egoera orokorra oso txarra dela».

Aurre egiteko, oxido kuprosoa eta birlandaketa

Egoera hobetzeko, beraz, zerbait egin behar. Oxido kuprosoaren tratamendua aipatu da. 

Otazuaren esanetan, «Zeelanda Berria bezalako herrialdeetan erabiltzen da eta emaitzak pozgarriak dira. Tratamendu hauek prebentiboak dira, pinuen azikulak babesten baitituzte balizko infekziotik. Pinuen azikulak arbolaren gainaldean daudenez, ondoen egokitutako tratamendua airezkoa litzateke. Baina legediaren aldetik mugak ditu, Madrilgo Ministerioaren bitartez Europako baimena lortu behar baita. Eusko Jaurlaritzak egindako eskaera, ordea, baztertu egin zuen Madrilek, produktu hau airez erabili izanaren esperientziarik ez dagoela iritzita. Horren ondoren, tratamendua lurrean aplikatzea eskatu zen, eta onartu zen, baina Gipuzkoako Foru Aldundiak lekuz kanpo zegoela iritzi zion, muga asko baitaude: tratatu behar diren pinuen altura, azpiegiturak, eta espezializatutako enpresarik eza lurraldean. Beraz, ez zen diru-laguntzetarako kontuan hartu».

Hala ere, eskatu denetan tratamendua aplikatu dela dio Ariztimuñok, Aldunditik. «Beti esan dugu lurreko tratamenduak ibilbide motza zuela gurean, lur sailen atomizazioagatik edota orografiagatik, horrek tresneria sartzea oztopatzen baitu, besteak beste. Hala ere, eskatzen zuten jabeei aukera hori ahalbidetzea erabaki genuen, gure asmoa baita banda marroiari aurre egiteko gure esku dauden tresna guztiak erabiltzea. Hamabi eskaera onartu ziren, eta 128,03 hektareatan aplikatu zen tratamendua». Zehazki galdetuta, baieztatu du Hernani ez dagoela tartean. 

Azkenean airez aplikatu ezin izan bada ere, Jaurlaritzak oxido kuprosoa erabiltzeko hartutako erabakiaren berri jakitean, Ekologistak Martxan bezalako elkarteak kezkatuta agertu ziren, «oxido kuprosoaren airezko fumigazioak ingurumenaren kontrako atentatua» egitea esan nahi duelako, eta «Euskadiko mendi eta erreken erailketa masiboa eta aurrez pentsatutakoa». Ez diote horrelakorik, Ariztimuñok eta Otazuak. «Oxido  kuprosoa da gaur egun produktu eraginkorrena, eta ingurugiro aldetik jasangarriena. Ohiko produktua da nekazaritza ekologikoan, legezkoa, eta jarduerarekin bateragarria». 

Dena den, «eragin prebentiboa» daukala zehazten du Ariztimuñok; «gaixo dagoen hostoa ez du berdetzen, baina berde dauden hostoak berde mantentzen laguntzen du. Tratamendu eraginkorrena aire bidezkoa da, eta hala adierazi diogu Espainiako Ministerioari, baina ez du baimenik eman. Neiker-Tecnalia, beste Aldundiekin eta Jaurlaritzarekin batera, aire bidezko tratamendu esperimentala egiten ari gara beste produktuekin, eskala txikian, eta emaitzen zain gaude. Eta, batez ere, Aldundiak sekulako bultzada eman die diru-laguntzei azken bost urteetan, kopurua lau bider handituz. Indar berezia eman diogu gaixotutako zuhaitzak moztu eta birlandatzeko lerroari: 1.171.732,36 euro bideratu genituen 2018an, 828 hektarearen birlandaketa babestuz». Zer birlandatzeko, ordea?

Gaixotutakoen ordez, zer landatu? 

Otazuak azaldu du «pinudien mozketa goiztiarra egin behar izan duten baso-jabeak, logikoki birlandaketarako beste espezie batzuk aukeratzen» ari direla. Gipuzkoan, gehien landatzen ari direnak dira «Cryptomeria japoniarra, Sequoia Sempervirens, Dou­glas Izeia, Itsas pinua (Pinus pinaster), eta gutxiago, Nitens eu­kaliptoa (izotzaldiei ondo eusten die)». Aldundiko datuak bat datoz: «Eukaliptoaren pre­sen­tzia Gipuzkoan oso murritza da: azken inbentario ofizialaren arabera (2016koa), 573 hektarea baino ez zeuden, zuhaitz azalera guztiaren %5 baino gutxiago. Eta espezie hori, gainera, ez dago Aldundiak birlandaketarako di­ruz laguntzen dituen espe­zie­en artean. Iaz, esaterako, krip­tomeria, sekuoia, itsas-pinua eta pagoa izan ziren nagusi, hurrenkera horretan».

Eukaliptoa diruz lagundu ala ez, ordea, areagotzen ari de­la uste du Roxario Pikabea, Hernaniko basozainak, herriko da­tu be­rri­a­goei erreparatuta, behi­nik behin: «Etxolaberri al­de­an orain 2 urtez geroztik 60 bat hek­tarea inguru landatu dira, eta aurten beste 100 lan­datzekoak dira, Durangoko pa­per-fabrika baten haritik. Ho­rrez gain, hainbat par­tikular ere ari dira: Euntzin, Ola­berrin bes­te 50 hektarea ere izango di­ra. Hernani baterako dezente da». Arturo Elosegi biologoa ere ados dago. «Ad­mi­nistrazioa ez dakit hori bul­tza­tzen ari den, baina esango nu­ke sektore batzuk baietz».

Eukaliptoa; alde eta kontra

Baina, zergatik halako kezka, eu­kaliptoaren inguruan? Arizti­mu­ño­ren ustetan, «espezie ba­koi­tzak bere berezitasunak dauz­ka,. Baina basoen kudeaketa jasangarrian eta ore­ka­tuan sakondu nahi ba­du­gu, eta gure basoen etorkizuna bermatu, eztabaida ezin da es­pe­zieetara soilik mugatu». Dena den, aipatzen du «babestutako na­tur eremuetako zenbait gunetan mugak egon daitezkeela» eu­ka­lip­toa landatzeko. Baina, «argi esan behar» dela, «eukalipto lan­daketak egitea orokorrean le­gezkoa dela, eta, beste espezie ba­tzuekin oreka mantenduz egi­ten badira, ez dela arazo».

Otazuak ere uste du «in­gu­rugiroarekiko kaltegarria den zuhaitzik ez» dagoela. «Ba­li­teke espazio jakin batean sar­tzea ez izatea onena, baina hor­tik, ingurugiroarentzako kal­te­garritzat jotzera, alde handia da­go». Era berean, Rosa María Calvo de Anta, Santiago de Com­postelako Unibertsitateko Eda­fologian Katedradunaren esa­nak aipatzen ditu Ga­liziako hego-mendebaldeko eukaliptoaz. «Elikagairik ematen ez duen lur gainean bizi da, drainatzearen eraginez galtzen baitira. Eu­ka­liptoak galduko liratekeen eli­kagai horiek hartzen ditu, eta horien %70 itzultzen ditu hostoen bitartez».

Arturo Elosegi, ordea, bes­te iritzi batekoa da. EHUko Lan­dare Biologiako eta Ekologia De­partamentuko irakaslea da, eta bere taldeak 30 urte daramazki gizakien jardunak erreketan du­en eragina aztertzen. «Ildo na­gusietakoa izan da aztertzea basogintzak zein eragin daukan ibaien gainean. Erreketan ikus­ten dugun eragina nahiko gogo­rra da. Erreka txikiak basoari oso lotuta daude; bertako xomo­rro edo intsektuentzat janari na­gusia da lehorretik datorren orbela. Altza, pagoa, haritza... Bertako espezieetara daude ohi­tuta. Eukaliptoa da espezie arrun­ta, baina nahiko orbel to­xi­koa dauka. Bertako espezie as­ko ez dira gai eukalipto or­be­la jateko. Ornogabeak, erre­ketakoak, gutxitzen ari dira, edo ez dira ondo hazten ari, eta ho­rrek eragin dezake arazoa arrainetan eta beste espezietan. Az­kenean, ekosistema osoa­ren funtzionamendua dago mu­ga­tu­ta edo aldatuta eukaliptoak dau­den erreketan». Eragin ge­hia­go ere aipatzen ditu. «Eu­ka­lipto orbelak olio pozoitsua du, eta hi­drofoboa bihurtzen du lu­rra, ez da lurra atxikitzen. Ira­gaz­gai­tzagoa bihurtzen da lurra, euri ura gutxiago sartzen da, gutxiago infiltratzen da lurra eta gainezka egitea errazagoa da. Uholde gogorragoak eta le­hor­te luzeagoak izaten dira eukaliptoak dauden basoetan». Hala ere, dio: «eukaliptoaren arazo na­gusietakoa da, nire ustez, oso mozketa txanda motza duela. Haritza mozten da 150 urtetik behin; pagoa, 100 urtetik  behin; pinua, 40 urtetik behin; eta eukaliptoa, 12 urtetik behin. Moz­keta handiak inpaktua handia dira arro osoan, eta errekan ere bai. Horrek dakar pistak egin beharra, aldatzen da errekara iristen den argia, erreka lokazten da, arro osoa hankaz gora jartzen da. Urumea bailaran badira espezie mehatxatuak, landareak, animaliak, eta moz­keta hauek kalte egiten diete. Ur-satorra, edo Soldanella villosa edo uhandre piriniarra mehatxatuta egon daitezke».

Pinuak kenduta, 60-80 urteko mozketa txanda ertaina daukaten zuhaitzak sartu dira Goizuetan.

Administrazioen eta lur-jabeen arteko dantza

Roxario Pikabea, Hernaniko ba­so­zai­nak ere ez du begi onez ikusten eukaliptoa. «Azidifikatu egiten du lurra, sustantzia kendu. Landare batek, jaten ez badu, ez da hain azkar hazten. Eukaliptoarena in­basioa da. Eta, horri, nola eman buelta?». Galdera egin, eta eran­tzun. «Ad­ministrazioak, bai Uda­lak eta baita Aldundiak ere, egin behar luke lurrak erosi, eta hosto zabala landatzea sus­tatu; lanpostuak ere sortuko lirateke. Mendian belaunaldi erre­le­borik ez dago, lurrak utzi egi­ten dituzte, eta lobbyek erosi. Fran­koak, publikoak ziren men­di horiek orain 2-3 mende. Horretara itzuli behar genuke. Baliabideak administrazioek dauzkate. Falta dira bo­ron­datea eta gogoa».

Urrutibeaskoak eta Aldaiak diote «Udalak berea den lur gutxi» daukala. Hernaniko 42km2etatik «Udalarenak %5-10 bitartean dira. Eta batzuk onu­ra publikoko mendiak dira; kudeaketa Aldundiak egiten du: Aparrainen, Akolan, adibidez, pinua jadanik aterata dago, eta horren ordez, hosto zabala sar­tua dago; dena, Aldundiaren pro­­gramaren barruan. Beste sail batzuetan, Merku mendian, Pur­gatorio errekatik gora, orain gutxi eskuratu du zati bat Uda­lak, eta pinua atera eta hosto za­bala landatu du. Gure politika hori da: mendi bat eskuratzean, pinua badauka atera, eta bertako landarea, lekuari dagokiona lan­datzea. Erosi dugun azken te­rrenoa Urruzuno errekakoa izan da, ia 7 hektarea. Oso zonalde garrantzitsua da. Inguruko te­rre­noetan paper-fabrika batek eu­kaliptoa zeukan landatua, eta hori saihesteko erosi genuen. Eremu ho­rre­tan landare endemiko batzuk ba­daude, galtzeko zorian dau­de­nak, eta babestu egin behar di­ra. Errekaren goialdean eu­ka­liptoa landatzen bada, erreka pixkanaka ihartu egingo da, eta landareari on egiten dion he­zetasuna kaltetu. Bereziki babestu behar genuke, baina Aldundiaren babesa behar dugu».

Eta badirudi, hor topatzen di­tuztela desadostasunak, Urru­ti­beaskoaren esanetan. «Guretzako bioaniztasuna eta kontserbazioa dira helburua. Ez basogintza. Baina jabe pribatuek hori nahi dute. Aldundiak esaten du partikular bati ezin zaiola aprobetxamendurako aukera kendu. Ni kontrakoa naiz. Bioaniztasuna defendatu behar litzateke, eta hori kontrako ja­rre­ra da. Egur-zaleak oso lobby han­diak dira». Horregatik, azaltzen du Udalak egin dezakeen ba­ka­rra egiten duela: herri-bi­deak erabiltzeko (moztutako zu­hai­tzak ateratzeko, makinaria sar­tzeko...) abalak jarri.

Hain zuzen, horren kexu di­ra egur-zaleak. Otazuaren esa­ne­tan, «pinuen gaixotasuna hon­­damendia da. Basogintzak ja­­rraitzea zalantzan jarri du, eta EAEn 18.000 lanpostu sor­tzen ditu». Gipuzkoan, berriz, «6.300 lanpostu», Aldundiaren esa­netan. Otazuak azaltzen du Insignis Pinuetako egu­rra «bioekonomiaren oina­rria» dela. «Material berriz­ta­garri, birziklagarri eta bio­degradagarria da. Erai­kun­tzan erabiltzen da, karbono az­tarna oso baxua duelako. Pro­iektu energetikoak ere ga­ra­tzen ari dira egurretik, eta ehun­gintza- eta farmazia-in­dus­triak egurraren alde egiten ari di­ra. Mota guztietako papera lor­tzeko egurra, bereziki, In­sig­nis Pinu eta eukalipto sai­le­tatik dator. Hernanin bada eu­kalipto enpresa bat, urtean 600.000tns egur kontsumitzen di­tuena, eta Uruguay eta in­gu­rutik ekarri behar izaten du, Gipuzkoako lur oke­rrenetan ekoitzi baliteke ere. Baina herri-bideak era­bil­tzeko udaletxe batzuek du­ten araudia arazo larria da, eta basogintza jardueran era­gi­ten du». Araudi batzuk «Aldundiarenak diren konpetentziak hartzen» dituztela dio: «eremu babestuak de­kla­ratzea, mehatxatutako es­­pezien kudeaketa planak, hiri-or­de­namenduetako planak... ezin di­ra inposatu landa-lurreko bizilagunak kontuan hartu gabe».

Aldunditik Ariztimuñok aitortzen du «basogintzaren ekarpena ezin dela bakarrik ekonomikoki neurtu. Lurralde oreka eta landa eremua bizirik mantentzea, paisaia, bioaniztasuna, uholde eta suteen kontrola, airearen kalitatea, aisialdirako espazioak... gure ongizatea bermatzeko ezinbestekoak diren hainbat onura dakarzkigu. Zuhaitzek gure azaleraren %62 betetzen dute. Gipuzkoaren etorkizuna ezin da basorik gabe ulertu eta klima aldaketaren arazoari ezingo zaio basorik gabe aurre egin». Otazuak dio «bateragarriak direla bioaniztasuna mantentzea eta basogintzatik irabazi ekonomikoak ateratzea». Baita Ariztimuñok ere: «Basoen kudeaketa jasangarriaz ari garenean, jasangarritasun ekonomikoa, soziala eta ingurugiro arlokoa uztartzeaz ari gara. Gure basoen %80 jabe txiki pribatuen esku daude. Haien ekarpena ezinbestekoa da, eta bideragarritasun bat eskaini behar diegu. Banda marroiaz gain baditugu erronka handiagoak: belaunaldi aldaketa, esaterako. Jabeen batez besteko adina oso altua da; basoen abandonua saihestea da daukagun desafio nagusia».

Nafarroan eredua desberdina da Arrizurietaren arabera. «Goizuetak dituen 4.000 hektareatatik (Artikutza kenduta, horiek 3.000tik gora baitira) 900 bat produkziorako utzi dira. Pinua kenduta, produkziorako zonak izendatu ziren, baratzak bezala tratatzen dira. Mozketa-txanda ertaineko zuhaitzak daude, eta kalkulatzen da 60-80 urtean aterako dela egurra. Gainontzeko guztia bertako basorako utzi da, ez da ukitzen, bere martxan uzten zaio, 10 urtekoa den kudeaketa planaren barruan».

Pikabeak nahiago luke hori, Hernanin ere. «Urruzuno erreka aberatsa da, eraberritzeko daukan gaitasunagatik. Baina inguruan eukaliptoa landatzen ari da eta erreserba natural izendatu behar litzateke. Hernaniko birika da. Daukagun industria eta kutsadurarekin... Etekina ekologia mailan ere atera daiteke! Gero, Brasili eskatuko diogu birika lana! Lehendabizi antolatu dezagun nork bere etxea, auzoarena baino lehen, badago-eta, zeregina!».