Apirilaren 23a zen, 2007an; astelehena. Aimar Elosegi Ansa Moio 21 urteko gazte hernaniarrak bere buruaz beste egin zuen, «identitatearen kargak eraginda». Transexuala zen. Argitara atera zuen. «Gordetzea ezinezkoa zen», idatzi zuen agur gutunean. Eta Hernaniko herriak haren nahiari jarraituta, erantzun egin zuen. Plazan egin zitzaion agur zibila, publikoa, irekia. Baina, 10 urteren ondoren, zer geratu da? Galdera hori egin zion Kattalin Miner idazle hernaniarrak, Aimarren laguna ere bazenak, bere buruari orain bi urte, eta liburu bat idazteari ekin zion, Tene Mujika beka jasota.
Aimarren lagun eta familia elkarrizketatu ditu; Ander Elosegi, anaia. Medeak mugimenduko kideak ere bai, eta Maialen Lujanbio bertsolaria edota Iratxe Retolaza, EDO argitaletxeko koordinatzaile izandakoa. Eta «guztia oso ondo borobiltzen duena», Brayan Altimasberes, 12 urte geroago transexuala den hernaniarra. Bihar aurkeztuko da liburua, 19:30etan, Biteirn.
?Moio: gordetzea ezinezkoa zen? dio izenburuak. Baina sarreran aipatzen da memoria ariketa egiteaz gain, publikora salto egiteko beharra, pixkanaka esparru intimoan geratu delako gaia. Zergatik?
K.M.: Egia da hasieran galdera horiek banituela; zer pasa da? Ez dago erantzun bakarra. Uste dut doluak edo jazoera publiko traumatikoak, nahiz eta momentu batean publikoki herri mailan ondo erantzun, dolurako tartea ere behar dutela. Dolu soziala eman zaio, baina ez du inork hartu tiratzen jarraitzeko ardura. Momentuan izan ez zen tabua hala bilakatu da gero. Eta ?tabu? hitza ez zait gustatzen. Gogoratu da gaia, baina terreno pertsonaletan. Uste dut aurkezpenarekin jendea etorriko dela, eta gauza gehiago egin balira urte hauetan, egongo zela jendea.
A.E.: Jendeak ez ditu horrelako kasuak gertu, eta azkenean, urteak pasatzen dira, inguruko bizitzari erreparatzen diogu, eta ez badaukagu horrelako kasurik gertu, horixe gertatzen da; joaten dela ahazten.
«Transexualitatearen kargak hainbeste eragin baitzion, bere buruaz beste egiteraino». Tabuak aipatu dituzue, nahiz eta esaldi hori «epelkeriarik gabe» agertzen den liburuan. Horrela bizi izan dituzue?
A.E.: Ez dakit tabu izan diren. Gertatu zait, adibidez lanean, kasua urrunekoa zutenekin, azaltzen saiatzean, agian ez zela ondo ulertzen, edo erantzunak ez zirela izan espero nituen bezalakoak, eta utzi nion hitz egiteari, errazagoa zelako, bestela, uneoro azalpenak eman behar dituzula ematen duelako.
K.M.: Uste dut gaur egungo eta orain 12 urteko jakintza eta ezagutza, transexualitatearen ingurukoa, ikaragarria dela, eta hala ere, gaur egun oraindik ez da optimoa, inondik inora ere. Baina orduan ez zegoen erreferentziarik, elkarterik... Transexualak oso berezituak ziren.
A.E.: Gaur egun ?transexual? hitza ulertu behintzat egiten da, eta hori pauso bat da.
K.M.: Horrek guztiak pisua du, tabua izatea baino gehiago: azaldu beharra, defendatu beharra izango bazenu bezala sentitzea. Gainera, elkarrizketetan, Ander hasten da ?politiko? deitzen erantzunari eta heriotzari berari, eta errepikatzen da elkarrizketa guztietan, batzuetan aho txikiarekin, besteetan oso militantei eta ardurarekin, baina hori ere bazen beldur bat: nola deitu suizidioari ?politiko?, transexualitatea bera politiko ez zen momentu batean? Nola ez utzi gaia, ?berak arazoak zituen? pentsaeran? Nola hartu ardura soziala?
Hain zuzen, Aimarrek transparentzia ariketa egin zuen. Liburuarekin ere, gaia azaleratzea da helburua?
A.E.: Ez bada gaiaz hitz egiten, da jendeak inguruan ez daukalako. Liburuarekin memorian geratzen da, izan da, hor dago. Horretarako ikusten nuen oso positiboa, berriro ikusarazteko.
K.M.: Helburua zein zen baino argiago neukan zer ez nuen egin nahi. Adibidez, ez zen minaren erradiografia bat. Kontatzen zidatenaren arabera gauza gogorrak ere jaso nahi nituen, baina distantzia batekin, ardura sozial horri erreparatzeko balio zezan. Hau da, zer bizitu genuen, nola bizitu genuen, nola ikusten dugun gaur egun eta nola jaso behar den. Aimarren agur ekitaldian momentu batean esan zen: «tabu hauek desagertzen direnean gogoratu herri honetan aitzindari bat izan zela». Ez zen gogoratzen ari. Hasierako helburuak ez nekien zein ziren, baina memorian oinarritzen da. Anderrek, nik... gogoratuko dugu, baina 10 urteko saltoan jendeak ez daki nor den Aimar. Brayanek ezagutzen du, baina kasualitatez, eta kuriosoa da. Aipatazen du Facebooken ikusi zuela, eta gertukoa da, baina 10 urte gazteago diren askok ez dute ezagutzen. Uste dut honek berriro jarrriko duela gaia mapan eta memorian.
Gaia gizarteratzeak kezka sortu zizuen momentuan, Aimarrek kontatu zizuenean. Orain ere bai?
A.E.: Orain errazagoa egiten zait, urteak pasa direlako eta distantzia batetik errazagoa zaitelako adieraztea. Eta baita ere, urte hauetan guztietan ez ditut hainbeste elkarrizketa izan, baina edukitako batzuetan ikasi dudalako esaten nuenetik zer egiten zen arraroa. Diskurtsoa fintzen joan naiz. Hainbeste azalpen ematen ez naiz hasten, eta beste patxada batekin hitz egiten dut.
K.M.: Estrategia batzuk dauzkazu, ezta? Uste dut lotuta dijoala, baita ere, justifikatu behar horrekin, jendeak ez dakielako zer den transexuala. Ahaztu, trans femenino edo maskulinoa zer den azaltzeaz. Transexuala zelako bere buruaz beste egin zuen lagun bat daukadala esatean, uste da bere arazoa zela. Baina ez, honen ardura soziala da. Karga asko zituen gaia zen, eta gai asko zituena barruan. Min fasean zaudenean nahi duzun azken gauza da tontakeriak entzun erantzunetan, nahiz eta ez diren txarrera esanak, baizik eta ezjakintasunetik. Baina borroka horrek, ni behintzat, eraman ninduen isiltzera.
A.E.: Ez da edonorekin hitz egitekoa. Aimar hil eta gutxira hasi nintzen lanean, eta sartu berri, gertatua zegoena kontatzen hastea ez nuen argi ikusten. Barruan daramat, egunero pentsatzen dut honetan, baina nola aterako dut gaia. Ez neukan asimilatuta, eta zurrunbilo horretan ez dakizu nola esan ere.
Eta orain bai? Aimarrek transexual zela, gizona zela kontatzean asimilatu beharra zenutela aipatzen duzue. Nola ikasten da?
A.E.: Ahal den bezala. Etxean esan zuenean, denok argi genuen lagundu egin behar geniola, nolabait. Berari gertatzen zitzaoin, eta beraz, nola esango nion ondo edo gaizki iruditzen zaitzaidan? Denborarekin ikasi dut, oso mantso, egia esan. Hasieran pentsatu nuen ahal nuena egingo nuela bidea errazteko, baina ez da natural egiten, izenarekin hasi eta eguneroko mila gauzetan. Esan zuenetik bere buruaz beste egin zuen arte pare bat urte pasa ziren, eta asko ematen du, baina bizitza osoa daramazu modu batera ikusten. Pistak egongo ziren, baina ez nituen ikusten. Gerora pentsatu nuen nahiko agerikoak zirela... Asimilatu genuen ahal genuen bezala, mantso. Joan zenean ere ez genuen guztiz asmilitaua, eta gerora ere horretan segi dugu, eta batzuetan oraindik ere falta zait. Oraindik etxean batzuetan nahasten gara izenarekin. Etxeko esparruan orain dela gutxi arte Amaia esaten jarraitzen genuen.
K.M.: Lagun batek esaten zuen moduan, ez zen onarpen kontua. Imajina ezina zen gauza bat zen transexualitatea. Moio deitzen genion arrazoi argi bat medio: zirelako hiru anai; Paul, Ander eta beraz, Amoio behar zuelako. Esaten ari ginen gauza batzuk intuitiboki. Baina transexualitatea bera ez zen aukera bat. Pentsatzen duzu lesbiana izango dela, edo marimutila... Kontua ez da ohitura edo gertutasunagatik asimilatzea, baizik eta buruan ez dagoela kasilla bat leku horretarako, imajinarioan ez dago; ez sozialean eta ez zuk eraikitakoan. Dituzu gizonak eta emakumeak. Horrela jaiotzen dira, eta kitto. Beste aukera bat badagoela? Uste dut pisu sozialak asko eragiten duela. Gaur egun, nahiz eta ez gertu eduki, dauden erreferente batzuekin, baten batek esaten badizu dena delakoa, badituzu kasilla posible horiek, erreferente horiek. Kostako zaizu gehiago edo gutxiago aldaketa batzuk egitea, baina orduan ez zegoen aukerarik.
TRANS ZIKLOA
Maiatzak 15, Moio: gordetzea ezinezkoa zen liburuaren aurkezpena, 19:30etan Biterin. Idazlea: Kattalin Miner. Aurkezlea: Danele Sarriugarte Mochales.
Maiatzak 19, trans bertso-saioa, 19:00etan Tilosetan (euria eginez gero, Sandiusterrin). Bertsolariak: Maialen Lujanbio Zugasti, Eli Pagola Apezetxea, Beñat Gaztelumendi Arandia, Miren Artetxe Sarasola, Nerea Ibarzabal Salegi, Geman Urteaga Garmendia.
Gai jartzailea: Amaia Agirre Arrastoa.
Horrela agertzen da ?kulpa? sentimendua? «Gehiago egin ez izanarena»?
K.M.: Hori aipatzen dut sarreran, suizidioaren inguruko familiarren bi elkarte orain bi urte sortu izana aipatzen duen artikuluari erreferentzia egitean. Suizidioarekin batera doa kulpa sentsazioa, besteak beste, gizarte judeo-kristau batean hezi garelako. Eta gero dago eskuetatik ihes egin izanaren sentsazioa. Hori errepikatzen da liburuan, gehiago delako hori. Nik segituan gainditu nuen heriotza aurreko kulpa hori, nahiz eta beti geratzen den sentsazioa orain dakiguna jakin izan bagenu beste zerbait izan zitekeela. Nik pertsonalki neukan bigarren kulpa, orain dela 12 urte azaltzen dena, da memoriarena, eta horregatik dator liburua. Kulpa edo pisu hori emendagarria zen.
A.E.: Nik kulpa sentsaziorik ez dut bizi izan, baina eskuetatik alde egin izanaren sentsazioa bai. Ikusten nuen nere burua asimilatzen. Momentuan ez nuen jakin hobeto egiten.
Gizarteari trasladatzekoa da erantzukizun hori?
A.E.: Gertatu zenean, gizarte osoak bezala, nik ere ez neukan ideiarik ere transexualitatearen inguruan. Beraz, kulpa... Gizarteak aldatu behar luke pila bat horrelako kasuak ez gertatzeko, baina momentuan ez zen oso ezaguna. Orain bai, eta gizarteak ardura haundia dauka. Azkenean, pertsona transexual batek sentitzen badu babesa, hainbeste azalpen eman behar ez balitu, errazago litzaioke bizitza, eta arazo gutxiago egongo lirateke.
«Aimarren agur ekitaldian esan zen: ?tabu hauek desagertzen direnean gogoratu herri honetan aitzindari bat izan zela?. Ez zen gogoratzen ari»
Hileta zibila eta publikoa egin zitzaion, plazan, Hernanin eta Euskal Herrian ondorio bat utzi zezakeena. Ondorioak aztertzea ere bazen liburuaren helburua. Zein izan dira?
K.M.: Uste dut Hernaniko herriak, nahiz eta ezjakintasunetik egin, lezio haundia eman zuela. Nahiz eta ez jakin ezer transexualitatearen inguruan, kalera atera, eta plazan eman zitzaion agurra, ez zen ezer isildu. Bada hor intentzio garbi bat. Baina ezin da hor geratu, ez da nahikoa, jantzi egin behar da. Brayanek oso ondo esplikatzen du: «intentzioa ona da bai, baina ezjakintasuna... Nire bizitza azalpenak ematen pasatzen dut, pedagogia egiten». Liburua egiteko beka eman zidatenean, oso gogorra izan zen niretzat jazoera bat. Nire galdera zen ea gaur egun transexualentzat bizigarria den gizarte bat eraikitzen ari garen: gimnasiora joan eta aldageletan gatazkarik ez sortzea, bizitzako aspektu ?txikiagoetan? nola moldatzen ginen ikustea. Eta horretan ari nintzela, Ekai Lersundi ondarruarrak bere buruaz beste egin zuen. Froga argia neukan esateko ezetz, gizarte hau ez dela bizigarria. Orain dela 12 urte egoera zen oso prekarioa, ezagutzari dagokionez. Orain ezagutza eta ikusgarritasuna haundiagoa da, errekurtso gehiago dago, baina transfobia hor dago. Uste dut borondate eta prestutasun ona gauza bat dela, baina ezezagutzak oraindik kalte haundia egiten duela, eta inplikazio faltak, bai gizartearen eta baita instituzioen aldetik ere.
Mentalitatea gutxi aldatu da, hortaz. Zer daukagu ikasteko, txikitik hasita?
A.E.: Sexualitate bereizketa izugarria daukagu. Umea eduki berri dut, eta haurdunaldian, lehendabiziko galdera beti zen neska edo mutila ote zen. Jaiotzerako marka bat daukazu, eta ez lirateke hain zurrunak izan behar.
K.M.: Badirudi arazoa pertsona transexualengan dagoela, manifestatzen duenean egokitu zaion generoa ez dela berak aukeratzen duena. Baina hori da beste arazo baten emaitza, eta da, asignatzen ari garela genero batzuk jaiotzez, eta ez erabakiz. Buelta eman behar zaio. Arazoa ez dago norbanako horietan, ez dago burmuin edo gorputz akatsdun bat, baizik eta sistema hau da sailkatze oso zurrunak dauzkana, eta ezinbestean arrakalak egongo dira. Batzuk sutilagoak; ni lesbiana eta maskulinoa banaiz, arrakala bat naiz, baina urteekin onartu dena. Transexualitatea oso drastikoa da, ukatzen ari zara a edo b, asignazio hori. Eta hor dago mezua: arazoa deszentralizatu behar da pertsona eta gorputz horietatik.
A.E.: Uste dut Brayan dela esaten duena, esan izan duenean gizona dela, jasotzen dituela gizonaren generoari atxikitzen zaizkion gauzak. Eta ez luke horrela behar, zabalagoa da.
K.M.: Esaten du transa dela kontatzean uste dela mutilen arteko harremanak izan behar dituela, eta heterosexuala dela. Egun dagoen transexualitate modalitatea oso muturrekoa da. Ezin duzu tartean geratu. Ezin duzu izan trans maskulino sensible eta homosexuala. Pila bat daude, baina zein da eredua? Gizonetan gizonena izatea. Eta alderantziz: feminitatearen hiperbole bat. Kontuz ibili behar dugu transexualengan gizarte moduan proiektatzen dugunarekin.
«Uste dut Hernaniko herriak, nahiz eta ezjakintasunetik egin, lezio handia eman zuela»
Mentalitate aldaketan ezagutzak laguntzen du, baina kontzeptu batzuk ere agian, ez ote dira zurrunegiak? Amaia-Aimar, Moio, nahasmenduaren berri ematen da liburuan.
A.E.: Izenarena uste dut gaizki ulertua izan zela. Aimarrek bere buruaz beste egitean gauzak lotuta utzi zituen, eta idatzita utzi zuen eskelan nahi zuela Amaia-Aimar agertzea, Amaia izan zelako garai luze batean, eta gero, Aimar. Niretzat ez zuen horrelako garrantziarik. Baina gero horrela geratu zen, eta nire ustez, ez zen naturala. Zen Amaia, edo Aimar, edo Moio.
K.M.: Anderrekin hitz egin arte ez nintzen horretaz konturatu, Amaia-Aimar erabiltzen nuen, eta artifiziala izateaz gain, ez da identitarioa. Brayanek, adibidez, sekulako haserrea erakusten du horrekin. Azaldu nion beste garai bat zela, eta beste modu batera bizitzen dela. Gaur egungo begiradatik, transa den pertsona batek erabakitzen duen izenez ez deitzea transfobia da zuzenean. Balio izan du oraindik ikasteko.
Nola hobetu, orduan?
A.E.: Koadrilan galdetu izan didate, adibidez, espero dugun umeak zakila edo alua duen... Ez dakit zein den formula. Beti ateratzen dudan gaia da Hazte Oir kanpainarena; defendatzen dute alua duena neska dela, eta zakila duena, mutila, eta badirudi, gure inguruan, behintzat, mundu guztiak dakiela ez dela zuzena. Baina hori garbi edukita ere, jarraitzen dugu galdera bera egiten: neska ala mutila? Sailkapen horretan sartzen jarraitzen dugu. Aldaketak ikusten dira, baina falta da fondoa aldatzea, eta zaila izango da, oso sartua baitaukagu. Pixkanaka, legeak aldatuz egin beharko dugu, azkenean mentalitatea aldatu arte.
K.M.: Mantra bat bezala ikasten dugu badaudela bulba duten mutilak eta alderantziz, baina errora jotzen badugu... Jendeari pentsarazi egin behar zaio. Ez bazaizu inguruan tokatu genero edo sexu identitatearen inguruko dilemarik, jarraituko duzu eroso, eta mugituko zara gizartearen ehuneko haundi batek onartzen dituen kodigoetan. Gizarteari dilemak eman behar dizkiozu. Nola konpondu arazoa? Nola hezi gure umeak? Liburuarekin memoria egitea espero dut, baina egungo diskurtso eguneratua ere jaso dut, eta Brayanek, adibidez, orain 10 urte Aimarren ikuspuntu bera izango luke: Aimarrek ez zuen lorgarri ikusten benetako gizon izatea. Baina Brayanek esaten du hori ez dela helburua, benetako gizona ez dela existitzen. Hamar urteren bueltan, adin bereko gazte baten pentsaera aldatu da, jendeak pentsatu egin duelako zer ote den benetako gizona edo emakumea. Debate publikoan jarri behar da gaia, jendeak bueltak emateko eta konponbideak bilatzeko, sozialki aldatzeko.