Mendiriz mendi
Muga zeharkatzen duten mendiko irteerak egiten ditu Mendiriz Mendik Bigarren Mundu Gerran Euskal Herriko Pirineoetan jardun zuten ihes-sareak, ihes egin zuten pertsona guztiak eta haiei ihes egiten lagundu zieten guztiak gogoratzeko eta memoria historikoa berreskuratzeko. Horietako bat da hurrena proposatutakoa: Iratiko Etxoletatik hasi, eta Otsagabiaraino, Nafarroako zatian. «Horrela bertan lagundu zuten guztiak gogoratu eta omendu nahi ditugu: mugalariak, logistikaren arduradunak, aterpetxeetako jabeak eta beste hainbat eginkizunetan lagundu zutenak», diote.
Hasiera batean apirilaren 28rako proposatu zen irteera hau, baina hauteskundeak medio, maiatzaren 5era atzeratu da.
Kontrabandorako bideak, salbaziorako bide
Lehendik kontrabandorako erabiltzen ziren bideetaz baliatuz, gure mendietan antolatu zen bide-sareak garrantzi handia hartu zuen naziek okupatutako Europatik ihes egiteko sortu ziren ibilbideen barruan. Etxe seguru edo babesleku ugari Euskal Herrian kokatu ziren, muga internazionalaren bi aldeetan, eta mugalari gehienak inguru hauetakoak ziren. Ihes egiteko isilpeko sareetan parte hartu zuten herri horietako batzuk Hernani, Oiartzun, Donostia, Donibane Lohitzune, Errenteria, Mendibe, Irun, Donibane Garazi, Sara, Izaba, Orbaizeta, Otsagi, Aldude edota Elizondoak izan ziren.
Sare klandestino haietan lagundu zuten bi aldetako pertsonek burututako ekintza ausart eta desinteresatuak ez ditugu ahaztu nahi. Pertsona haiek bazekiten, harrapatuak izatekotan, torturatuak eta fusilatuak izango zirela, edo, egoera onenean, nazien kontzentrazio eremuetara hiltzera bidaliak izango zirela. Askok horrela amaitu zuten.
Mendibetik Orbaizetara, Belgikako iheslariak
Ibilaldi hau Belgikako oftalmologoa (erretinaren kirurgia modernoaren ?aita? da) eta inteligentzia militarreko ofiziala zen Charles Schepens-ek antolatu zuen. Gerra hasi eta handik hiru urtetara, 1942 urtean, Mendibeko zerrategia berriro martxan jarri zuen naziek okupatutako Europatik ihes egin nahi zuten belgikar agenteei laguntzeko. Gero eroritako aliatuen pilotuei, derrigorrezko zerbitzu militarretik ihes egin nahi zuten frantsesei, Gestapotik ihes egiten ari ziren juduei eta beste hainbat jenderi laguntzeko ere erabili zen. Sare klandestino hori Bruselasen hasten zen eta Euskal Herrira zetorren. Bide luze hori egin ondoren, iheslariek hemen Irati oihana eta muga zeharkatzen zuten, eta, gero, Orbaizetan edo Otsagin atseden hartzen zuten.
Jean (Manex) Sarotxar inguru honetako artzaina zen. Bere gidaritzapean ipar partetik hego aldera pasatzen ziren iheslariak berak hain ongi ezagutzen zituen bideak erabiliz. Nafarroako herrietatik iheslariak Donostiara edo Iruñara eramaten zituzten eta hortik, baldintza egokiak zirenean, Lisboa edo Gibraltarrera. Lizarriturri izeneko Belgikako kontsulak iheslari belgikar batzuk Donostian elkartu zituen eta beraiekin bidaia antolatu zuen, aurrena, errepidez, Lisboara, eta bertatik hegazkinez Londresera.
Ondare historikoaz gain, natur ondarea ere baden ibilbidea
Ibilbidearen garrantzia historikoan interesa ez duenak agian naturari buruzkoa du. Ibilbidea Europako pagadi-izeidirik handienetako batean kokatzen da; Alemaniako Oihan Beltzaren atzetik, Iratiko oihana da bigarrena. Paraje hau, oraindik gaur, ia birjina mantentzen da. Iratiko oihana natur altxorra da, balio ekologiko handikoa. Pagadiek, izeiek eta ur freskoek osatzen dute urtaro berri bakoitzarekin kolore biziekin oparitzen digun ingurune paregabe hau. Bertako oihanak sentsazio eta bizipen ugari eskaintzen ditu: naturarekiko harremana bakardadean, pagoen eta izeien artean urak sortzen duen doinu hipnotikoa, basoaren freskotasuna eta altxor hau estaltzen duen belar mantuaren leuntasuna.
Cubo ur-jauzia, Abodiko mendizerra eta Muskilda monasterioan barrena
Iratiko Etxeak izeneko tokitik hasten da ibilbidea. Muga zeharkatzen zuen bideak hegoaldera egiten du, baina gu iparraldera eginez hasiko gara. Helburua ?Cubo? izenarekin ezagutzen den ur-jauzia bisitatzea da. Horretarako, Irati erreka gure eskuinean utziz, GR-T9 eta gero SL-62A ibilbideei jarraitu behar zaie. Tarte labur batean, 20 minutu ingurutan, bertara iritsiko gara. Ur-jauzia eta bertan dagoen 25 m inguruko enbor eroria bisitatu ondoren atzera egin eta autobusa utzi dugun tokira itzuliko gara. Enborrak balioko digu ohartzeko Frantzia eta Espainiako armadek XVII eta XVIII. mendeetan zer nolako zuhaitzak erabiltzen zituzten gerraontzien mastak egiteko. Ibilbidearen tarte honek ordubete inguru irauten du.
Bigarren zati honetan beti hegoaldera egin behar da. Iratiko Etxeak izeneko tokitik (687 m) GR11/GRT9 bideari jarraitu behar diogu eta ?Paso de las Alforjas? (1.366 m) lepora igo. Ibilbide gehiena baso barrutik egiten da. Azken metroetan, Abodiko mendizerraren goiko partera iristen garenean, soroetatik egiten da.
Soro eta baso tartetik behera egiten da. Beste baso batean sartzerakoan Muskilda monasteriora hurbilduko gara. Bertatik, zertxobait igo ondoren, ibilbideari amaiera emateko Otsagira jaistea soilik geratzen da.
IRATIKO ETXOLAK - OTSAGI (RED ZERO)
Non kokatzen da: Nafarroan.
Distantzia: 17 kilometro.
Denbora: 5-6 ordu.
Desnibela: 700 metro inguru gorantz eta 800 metro inguru beherantz.
Zailtasuna: Zailtasun berezirik gabekoa.
Beharrezko materiala:?Mendiko material arrunta.
Mendiriz Mendik maiatzaren 5ean egingo du irteera hau.