Paco Etxeberria antropologo fisiko donostiarrak, Nafarroako Manuel de Irujo saria irabazi zuen ekainean Memoria Historikoa berreskuratzearren egin duen lanarengatik; eta sari hori bere lan taldera zabaldu zuen. Talde horren parte da Maider Urretabizkaia Iradi astigartarra. Aranzadi Zientzia Elkartean egiten du lan kriminologia ikasi eta gero. Memoria Historikoaren atzean zer lan egiten ari diren ongi baino hobeto ezagutzen du.
Honen guztiaren hasiera 2002 urtean kokatzen du. Aranzadi Zientzia Elkarteak Eusko Jaurlaritzako Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusiaren baitako Biktimen eta Giza Eskubideen Zuzendaritzarekin itun bat sinatu zuen, Gerra Zibilean desagertutako edota fusilatutako pertsonei buruzkoa.
«Jendea gurekin (pluralean hitz egitean Aranzadiko lan-talde osoaren izenean ari naiz) harremanetan jartzen zen Gerra Zibilean desagertutako euren senideari buruzko informazioa eskatu eta, ahal izatekotan, non lurperatuta zegoen jakin eta agur duin bat eman ahal izateko; izan ere, jende askok eta askok gaur egun oraindik ere ez daki zer gertatu zitzaien senide haiei. Kasu batzuetan hilerrietan lurperatuta egon ohi dira eta lurperatze hori frogatzen duen dokumentazioa lortu ahal izaten dugu. Beste batzuetan, aldiz, hobi-komunetan aurkitzen dira eta oraindik ere milaka dira frontean zebiltzala hil, inork bertan erori zirela jakin ez eta inguruko mendietako lurpean ahaztuta egongo direnak».
«Urteek aurrera egin ahala gertatukoari buruzko testigantzak desagertzen ari dira eta horrek lana asko zailtzen du»
«Ikerketa amaitzen denean txostena bidaltzen diogu familiari»
Maider Urretabizkaiak dokumentazio lanak egiten ditu eta lan egiteko era azaltzen du. «Hasiera batean testigantzak jasotzen genituen eta horrek ahalbidetzen zuen, neurri haundi batean, hobiak aurkitzea. Urteek aurrera egin ahala, ordea, urte latz haietan gertatutakoari buruzko testigantza eman zezaketen belaunaldiak desagertuz joan dira eta horrek esanguratsuki zaildu du lana».
Dena den aipatu behar da, egun, desagertutako eta fusilatutako pertsonez gain, preso egondako edota Gudari edo Miliziano izandako kasuetara ere zabaldu dela ikerketa, baita pertsona zibiletara ere. «Egun, 2016tik, Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutuaren, Gogora Institutuaren eta Aranzadi Zientzia Elkartearen arteko Hitzarmenaren baitan biltzen da egiten dugun lana, Gerra Zibilaren ondorioz desagertutako, fusilatutako edo atxilotutako pertsonak ikertzeko eskaera egin duten senideei arreta eman eta eskaria kudeatzeko».
«Desagertutako senideari buruzko informazioa eskatu, non dagoen jakin eta agur duin bat eman nahi da»
Ildo honetan Urretabizkaiak dio, «jendea gurekin harremanetan jartzen da euren senideari buruz dakiena kontatuz eta guk, ikerketa amaitutzat eman dezakegula uste dugunean, etxera bidaltzen diogu aurkitutako dokumentazio guztiarekin egindako txosten bat, biografiatxo batekin batera. Zerbitzua guztiz doakoa da eta ikerketa hau azkarra izaten da batzuetan, baina orokorrean nahiko luze jotzen du; izan ere, artxibo eta erregistro desberdinetara eskatu behar izaten dugu dokumentazioa eta haien erantzuna jasotzerako hilabeteak igarotzen dira gehienetan».
Kasu batzuetan gorpuak lokalizatzen dira, baina ez beti. «ADN banku bat ere existitzen da. Genetikaren arauei jarraiki, bilatzen den pertsonarekin konpatibleena izan daitekeen senidea nor izan daitekeen aztertzen da, listu-lagina jasotzen zaio eta banku batean gordeta geratzen da etorkizunean aurki daitezkeen edo jada aurkitu diren baina identifikatu ez diren gorpuen ADNarekin konparatu ahal izateko. Hartutako laginarekin bat datorren ADNa aurkituz gero, familiari hezurrak entregatzen zaizkio kutxa batean, Gerra Zibilaren itzalpean hildako pertsona hark bere duintasuna berreskura dezan eta familiak nahi duen lekuan lurperatua izan dadin».
«Aurten 200 eskaera izan ditugu, eta 80 argitu dira»
«Emaitzarik onena da hezurrak aurkitu eta familiari itzultzen zaizkionean», dio Urretabizkaiak.
Maider Urretabizkaia urtarrilean sartu zen proiektuan eta berarekin jartzen dira kontaktuan familiak eta espedientea irekitzen du. «Ordun hasten da nire dokumentazio lana. Emaitzarik hoberena da hezurrak aurkitu eta itzultzen zaizkienean».
Lotura bat eduki behar du Euskal Autonomiarekin. «Eskatzen dunak izan behar du hemengoa edo eskatzailea nahiz eta ez izan hemengoa bertan egon behar zuen preso edo hemengo gudaloste batean egon. Ez baldin badago loturarik proiektutik kanpo geratzen da».
2018an 200 eskaera iritsi zaizkie Aranzadikoei. «Sei hilabetetan. Kasu asko dira. Batzuetan dokumentazio asko dago eta erraza da jakitea zer gertatu zen. Esaterako badakigu gudari bat zela, zer batailoietan zegoen, nominak aurkitzen ditugu, kobratzeari utzi zion demagun maiatzaren bigarren hamabostaldian... Orduan badakigu noiz hil zen. Batailoi hori momentu horretan non zegoen jakiten dugu eta inguru horretako erregistro zibiletara idazten dugu eskatuz ea hor erregistratua izan zen. Batzuetan horrela da eta bestetan ez».
Badaude kasuak inoiz ixten ez direnak, «mahai gainean daude eta bapatean zerbait berria aurkitzen duzu. Beste batzuk, berriz, argitzen dira. Aurten, esaterako, 200 horietatik dagoeneko 80 argitu dira. Gehienak Bizkaiko kasuak dira».
«Oso polita da eta jendeak asko eskertzen du» dio Maiderrek. «Jakitea zure aita edo osabari zer gertatu zitzaion 80 urte eta gero izugarria da beraientzat».