Asteazkenean, San Joan jaien azkeneko egunean, abiatuko da San Joan Konpartsaren desfilea. Baina oraingoan, Plazatik abiatuko dira, arratsaldeko 18:30etan, eta Zinkoenean egingo dute antzerkia.
Izan ere, Zinkoenea izan zen, aurten gogora ekarriko duten gertakizunaren erdigunea, kokaleku nagusia: duela 100 urte, 1918ko apirilaren 2an, gobernadorearen kontra altxa ziren hernaniarrak, biruela edo baztanga zeukaten gaixoak, Lasartetik ekarri eta Milagrosako erietxera sartzea galarazteko.
«Egun batzuk lehenago jaso zuen abixua, Jose Maria Ubarrechena alkateak, Hernaniko osasun inspektorearen eskutik: Lasarteko Lizarraga etxean, bi baztanga kasu agertu ziren, eta berehala hartu zituzten neurriak inguruan; hipodromoaren inguruetan, hain justu, jockey, prestatzaile, ukuiluzain eta hipikaren munduko gainerakoei txertoa jarriz. Baina egun gutxitara, beste bi kasu agertu ziren etxe berean, eta hurrengoa, Lasarteko aguazila izan zen. Kontzeju Etxean bizi zen bera, nesken eskolak zeuden leku berean», kontatu du San Joan Konpartsak.
Egoera horren aurrean, Hernaniko alkateak proposatu zion, Lehen Irakaskuntzako inspektoreari, eskola egokitzea baztangadunen ospitale izateko; eskolako neska bat kutsatu baitzen ordurako, eta eskola itxi egin behar izan zuten. Baina ezezkoa eman zion inspektoreak, eta Pinofiel gobernadore zibilarengana jo zuen alkateak. Azken honek, ordea, gaixoak Milagrosako ospitalera eramatea agindu zuen, azalpenik eman gabe.
Gobernadorearen jarreraren aurrean, herritar guztiak borrokarako prest
Erabaki hura, ez zitzaien egokia iruditu Hernaniko agintariei, baina bereari eutsi zion gobernadoreak. «Bere alde zituen kazetariak eta, ziur asko, inauguratu berria zen hipodromoarekin lotutako interesak zeuzkatenak», azaldu dute.
Horren aurrean, Udalak, eta Osasun eta Ongintza Batzordeek, erabaki zuten gaixoak herrian ez hartzea, eta arazoari konponbidea bilatzeko, batzorde bat sortzea. Baina gobernadoreak, hitz egin ere ez zuen nahi izan, batzorde horrekin. Jarrera horren aurrean, borrokarako prestatu ziren herritarrak: «herritar guztiak zeuden, baztangadunak hurbilduz gero bidea ixteko prest; gizonak, emakumeak eta haurrak. Herriaren sarreran, Agustindarren komentuaren ondoan, ikaragarrizko hesia egin zuten; enborrak, habeak, kupelak, gurdiak... Elektrikari batek, goi-tentsioko kable bat moztu, eta kalea zeharkatuz jarri zuen. Emakumeek, olio irakinez bete zituzten lapikoak, gizonek Zinkoeneako teilatutik behera guardia zibilari botatzeko. Eta ospitalean zeuden gaixoak etxe partikularretan hartu, eta petrolioz igurtzi zuten ospitalea, behar izanez gero su emateko», kontatu dute.
Emakumeek, guardia zibilei fusilak kendu, eta zaldiei atzera eginarazi
Egoeraren larritasuna jakinarazi zion Portas poliziaburuak gobernadoreari, eta Hernanira joan zedin agindu zion gobernadoreak. Alkatearekin bildu zen Portas, eta hernaniarrak proposatu zion, gaixoak ez ekartzearen truke, 24 ordutan docker ospitale bat eraikiko zutela herritarren laguntzarekin, Lasarte inguruan, gaixoak bertan hartzeko. Horren berri eman zion Portasek Pinofieli, eta jakinarazi zion, gaixoak ospitalera sartu eta babestu behar izanez gero, gizon, emakume eta haurren odola isuri beharko zutela. Horren aurrean, atzera egin zuen gobernadoreak, eta proposamena onartu zuen.
Baina bitarte horretan, baztangadunen aurreneko kotxea ikusi zuten, Galarretan barrena herrira zetorrela, eta kanpaien hotsei erantzunez, borrokarako prest jarri ziren herritarrak. «Bereziki nabarmena izan zen emakumeen lana. Mikela Garmendiak eta Asuntxion Errazkinek, fusilak kendu zizkieten guardia zibilei, eta zaldien uhalei eutsita eta bultzaka, zalditeria kontrako norabidean jartzea lortu zuten. Haien adorea ikusita, gainerako andreek ere bat egin zuten erreboltarekin, eta lortu zuten eskoltek amore eman eta Lasartera itzultzea». Ausardia eta kemen hura azaleratuko du, asteazkenean, San Joan Konpartsak.