Hogeita hamabost urte itxaron behar izan dira Eusko Legebiltzarrak Udal Lege propioa onartu duen arte. Apirilaren 7an bozkatu zuten Legebiltzarreko osoko bilkuran, eta EAJ eta EH Bilduren baiezko botua lortu zuen, ofizialki Tokiko Erakundeen Legea deritzonak.
Legea onartuta, hemendik aurrera, Gipuzkoako, Araba eta Bizkaiko udalerriek jada
zehaztuta dituzte beraien eskumen edo legezko lan-eremuak, baita lan horiek garatzeko beharrezkoak diren finantzaketa-sistema ezarri ere.
Aldaketa honek gure inguruko udaletan, Astigarraga eta Hernanikoan, alegia, nola eragingo duen ulertzeko, Kronikak bertako alkateengana jo du. Udalentzat duen garrantziaz eta herritarrengan duen eraginaz hitz egin dugu Jesus Mari Santos eta Luis Intxausperekin.
37 eskumen, Udalek
Udal Legeari esker, Euskal Autonomia Erkidegoko udalerriek bi aldaketa nabarituko dituzte, batez ere: alde batetik, konpetentzia edo lan-esparru zabalagoa izango dute, 37 eskumen ezarri dizkie udalei; eta bestetik, lan horiek egiteko diru-sarrerak ere haundiagoak izango dira, horretarako ezarritako finantzaketa-sistema berriari esker.
Aldaketa nabarmen hauen aurrean, bi alkateek positiboki baloratu dute Legea. Jesus Mari Santos Astigarragako alkatearen iritziz, Lege berriari esker, «Udalaren erabakitzeko gaitasuna indartu egingo du». Ildo beretik, Hernaniko alkate Luis Intxauspek azpimarratu nahi izan du: «udaletan lehen baino gauza gehiago egiteko aukera izango dugu, eta gainera, diru gehiago jasoko dugu horiek egiteko».
Legea onartu baino lehen zenbait gaietan Hernanin bidea hasia zegoela aitortzen du Intxauspe alkateak. Horien artean hiru gai aipatzen ditu: tokiko ekonomiarekin eta gizarte garapenarekin lotuta, tokiko enplegu-planak eta politikak egin ahal izatea; herritarren partaidetza, gobernu ona eta gardentasunari dagokion atala; eta euskeraren erabilera sustatzeko udal-planak egiteko aukera. Dena den, alkatearen ustez, lan horiek egiteko ahalmena haundiagotu, eta batez ere, «errekonozitu eta antolatu» egiten da, baita babes juridikoa bermatu ere.
Luis Intxauspe, Hernaniko alkatea: «udaletan lehen baino gauza gehiago egiteko aukera izango dugu, eta gainera, diru gehiago jasoko dugu horiek egiteko».
Finantzen Euskal Kontseiluan boto eskubidea, udalek
Udalek hemendik aurrera izango dituzten eskumenak legeztatzeaz gain, finantzaketa-sistema ere arautzen du Tokiko Erakundeei buruzko Legeak. Aldaketa nabarmena da Finantzen Euskal Kontseiluan udalen ordezkaritzak boto ahalmena izango duela.
Finantzen Euskal Kontseilua Euskal Autonomia Erkidegoko diru-sarreren banaketa egiten duen organoa da, eta Eusko Jaurlaritzako eta hiru lurraldeetako Foru Aldundietako ordezkariek osatu izan dute orain arte. Egia da Eudelek, Euskadiko Udalen Elkarteak, parte hartu duela Kontseiluan, baina boto eskubiderik gabe.
Hemendik aurrera Finantzen Euskal Kontseiluan udalek boto ahalmena lortu izana, aldaketa «garrantzitsua» dela adierazi du Luis Intxauspe Hernaniko alkateak. Izan ere, horrek esan nahi du «diru-sarreren banaketa egiten den organo horretan udalak ere egongo direla», eta beraz, Eusko Jaurlaritza eta Foru Aldundiekin batera dirua zertan gastatzen den erabakiko dutela.
Hala ere Legean, modu teorikoan onartutakoa nola gauzatzen den ikusi beharko da, Jesus Mari Santos Astigarragako alkateak dioen bezala: «oraindik ikusi behar dugu nola gauzatuko den Legeak proposatzen duena. Diru iturri osagarriak etorri beharko lukete, eta beraz, zerbitzu batzuetan Udalak dirua aurkezteko aukera izan beharko luke».
Era berean, Zerga Koordinaziorako Organoan ere hitza eta botoa izango dute udalek, Eusko Jaurlaritzarekin eta Foru Aldundiekin batera.
Gizarte Larrialdietarako zerbitzuan aldaketak, nabarmentzeko
Finantzazioaren gaiari helduta, badago gai bat Euskal Autonomia Erkidegoko alkate gehienek aipatu dutena, baita Intxauspe eta Santosek ere: Gizarte Larrialdietako Zerbitzuena, hain zuzen. Gai hori gakoetako bat izan baita Udal Legea onartzeko EH Bilduk eta EAJk egindako akordioan.
Luis Intxauspe alkateak azaldu duenez, horrela aldatuko du Lege berriak Gizarte Larrialdietako laguntzen finantzaketa: «Gaur egun Aldunditik edo Jaurlaritzatik diru-kopuru bat jasotzen dute udalek gizarte laguntzetarako. Gertatzen dena da behar horiek gero eta haundiagoak direla eta, kasu askotan, urte erdirako edo irailerako bukatu egiten dela poltsa hori. Orduan, urte bukaera bitarteko egoera larri guzti horiek Udalek beraiek finantzatu behar dituzte. Lege honek jasotzen duena da behin diru hori bukatuta, geratzen den guzti horren finantzaketaren herena Eusko Jaurlaritzak finantzatuko duela».
Finantzazio aldaketa honen ondorioz, Gizarte Zerbitzuak «herritarren eskaerei erantzun ahal izateko diru-iturri berriak izango ditu eta, hortaz, baliabide gehiago ere bai», azaldu du Astigarragako alkateak. Dioenez, «honek bereziki pozten gaitu».
Jesus Mari Santos, Astigarragako alkatea: «Udalaren erabakitzeko gaitasuna indartu egingo du».
Udal Euskaltegia eta Musika Eskolak, babestuta
Bestalde, Gizarte Larrialdien laguntzekin batera, Udal Legeak ezartzen duen finantzazio-sistema berriak Udal Euskaltegiak eta Musika Eskolak babesten ditu.
Hernaniko udalari, eta zuzenean herritarrei, eragingo dien aldaketa da hau, bi zerbitzuak ematen dituen udala baita. Intxauspe alkateak azaltzen duen moduan, «gaur egun dagoen finantzazio-sisteman, udalen parte-hartzea haundiagoa da Jaurlaritzarena baino. Horren aurrean, Legeak esaten duena da hori orekatu egin behar dela».
Hemendik aurrera, Eusko Jaurlaritzaren aportazioa haundiagoa izango da, eta ondorioz «Udala lasaiago ibiliko da, eta baliteke, kasu batzuetan matrikulak igo beharrik ez izatea».
Oso gertuko kasuan dira bi hauek, teorian herritarrek «zuzenean edo zeharka» nabarituko dituzten hobekuntzak baitira.
Herritarren parte-hartzea eta galdeketak egiteko oinarriak eta tresnak, bilduta
Legeak atal oso bat eskaintzen dio Gardentasuna, datu irekiak eta herritarren parte-hartzea gaiari, horrela, garrantzia berezia jarriaz. Legearen sarreran irakurri daitekeen moduan: «legea saiatzen da tokiko politika publikoen diseinuan, erabakian eta ezarpenean herritarrek informazioa eskuratzeko eta parte-hartzeko bidea izan dezaten bitartekoak sustatzeko dagoen premia larriari erantzuten, eta horrela, aurre egiten ordezkaritzako demokrazia tradizionalak berezko dituen zenbait ahuleziari eta boterea are gehiago kontrolatzeko eta kontuak argiago emateko eskakizunak ekarritako erronka berriei».
Hemendik aurrera, 37 eskumen izango dituzte udalek, eta Finantzen Kontseiluan boto eskubidea izango duten, diru-sarrera nolakoa izango den erabakitzeko.
Kasu praktikoak Hernani eta Astigarragan
Parte-hartzearen bueltan, adibide garbiak dituzten herriak dira bai Hernani, baita Astigarraga ere. Baina, Hernaniko alkateak dioenez, Udal Legeak zehazten du, aurreneko aldiz, «zer, nola eta zein modutan parte-hartuko duten herritarrek», eta horrela, «babesa eta legitimazioa» ematen zaie udalek martxan jartzen dituzten parte-hartze prozesuei.
Galdeketak egiteko aukera ere ahalbidetzen du Legeak, baina Astigarragako alkateak dioen bezala, «herri galdeketa lotesleak» direnean, eta betiere, «udalen konpetentzien artean».
Apirilaren 17an Astigarragan egin zen hondakinen bilketa-sistemari buruzko galdeketaren kasuan, ez luke Lege honek babestuko galdeketa ez-loteslea zelako. Hala ere Santosek dio, «ospatutako kontsulta loteslea ez izan arren, alderdiok emaitza errespetatzeko konpromisoa hartu genuen; eta akordio horren bitartez lortu genuen lotesletasun hori».
Legearen etorkizuna, bermatuta?
Udal Legea onartzeko 35 urte itxaron behar izan diren arren, ez da gehiengo osoz onartu den gaia. EAJ eta EH Bilduren arteko akordioa izan da, eta Eusko Legebiltzarrean ordezkaritza duten beste alderdiek, PSE-EEk, PPk eta UPyDk, alegia, kontrako botoa eman zuten.
Alderdien artean adostasun osoa lortu ez izateagatik, Legearen etorkizuna kolokan dagoela esan dute aurka azaldu diren alderdi batzuk.
Hernaniko Luis Intxauspe alkatea ez dago ados; bere ustez, beste alderdien ekarpenekin egindako prozesu baten bukaera izan da lortutako akordioa: «alderdi desberdinen artean saiakerak egin izan dira, eta orain iritsi da Legea. [...] Egia da, orain akordioa bi alderdi nagusiek lortu dutela, eta horrek bai ematen dio legitimazioa, eta aurrera begira ere segurtasuna ematen diola. Eta gainera, martxan jartzen direnean mekanismo hauek, udalok parte hartuko dugu, eta udaletan kolore politiko desberdinetako alderdi gehiago daude».
Jesus Mari Santos Astigarragako alkateak, aldiz, ez du balorazio azkarrik egin nahi oraindik: «zaila da aurreikustea. Oraindik martxan jarri behar da eta udalen kudeaketan lan egiten dugunok sakonean ezagutu behar dugu zertan datzan Lege honek. Oraingoz, esan dezakegu EAJk beste alderdiekin akordioetara iristeko asmoa berretsi dela, berriz ere».
UDALEN 37 ESKUMENAK
1 Babes zibila, emergentziak, eta suteen prebentzioa eta itzaltzea, antolatzea eta kudeatzea.
2 Espazio publikoetan bizikidetza-harremanak antolatzea eta kudeatzea.
3 Titulartasun publikoko zerbitzu, ekipamendu, azpiegitura eta instalazioen erabilera antolatzea eta kudeatzea.
4 Udaltzaingoa, trafikoa, bide-segurtasuna eta ibilgailuen aparkalekuak antolatzea eta kudeatzea, eta herritarren segurtasunean laguntzea.
5 Espazio publikoetan eta konkurrentzia publikoko leku eta establezimenduetan antolatutako ekintzetako segurtasuna antolatzea eta kudeatzea.
6 Konpainiako animalien eta arriskutsuak izan daitezkeen animalien arloa antolatzea eta kudeatzea.
7 Etxebizitzen plangintza, programazioa eta kudeaketa.
8 Ingurumenaren babesa eta garapen jasangarria modu osagarrian antolatzea, sustatzea, kudeatzea eta defendatzea, hiriguneetan kutsadura akustikoa, argiaren kutsadura eta airearen kutsaduraren aurkako babesa barne hartuta.
9 Hirigintzaren antolamendua, kudeaketa, exekuzioa eta diziplina.
10 Osasun publikoa sustatzea, kudeatzea, defendatzea eta babestea.
11 Erabiltzaile eta kontsumitzaileen defentsa eta babesa antolatzea eta kudeatzea.
12 Hilerrien eta hileta-zerbitzuen antolamendua, plangintza eta kudeaketa, baita osasun arloko kontrola ere.
13 Gizarte-zerbitzuak antolatzea, planifikatzea eta kudeatzea.
14 Diru-sarreren bermea eta gizarteratzea antolatzea, programatzea eta kudeatzea.
15 Zerbitzuak antolatzea, kudeatzea, ematea eta kontrolatzea hiri-erabilerako uraren ziklo integralean. Honako hauek daude barne hartuta: uraren goi-hornidura; uraren behe-hornidura; saneamendua edo biztanleguneetako hondakun-uren eta euri-uren bilketa, eta hiriko hondakin-uren arazketa.
16 Argiteria publikoa, bide-garbiketa, biztanle-guneetako sarbideak, kale-zoradura eta parkeak eta lorategiak antolatzea eta kudeatzea, eta zerbitzu horiek ematea.
17 Udal-hondakinak edo hiri-hondakin solidoak bildu eta tratatzeko zerbitzuak antolatzea, kudeatzea, ematea eta kontrolatzea, eta hondakin gutxiago sortzeko plangintza, programazioa eta diziplina ezartzea.
18 Bidaiarien hiri barruko garraio publikoa -garraiobidea edozein dela- antolatzea, planifikatzea, programatzea, kudeatzea eta sustatzea, eta horien inguruko diziplina ezartzea, betiere garraioa udalerriaren barruan egiten bada osorik.
19 Kirola eta kirol-jarduerak antolatzea eta sustatzea, eta erabilera publikoko kultura-ekipamenduak kudeatzea.
20 Kultura eta kultura-jarduerak antolatzea eta sustatzea, eta erabilera publikoko kultura-ekipamenduak kudeatzea.
21 Udal-ondare historikoa babestea eta kontserbatzea, eta babes-plan bereziak eta katalogoak egitea eta onartzea.
22 Tokiko turismoa sustatzea eta kudeatzea.
23 Irakaskuntzaren programazioa egiten eta derrigorrezko eskolatze-aldia betetzeko zaintzan parte hartzea, bai eta haur hezkuntzako, lehen hezkuntzako eta hezkuntza bereziko ikastetxe publikoen eraikinak kontserbatzea, mantentzea eta zaintzea ere. Era berean, hezkuntza-administrazioari laguntzea, ikastetxe publiko berria egiteko behar dituen orubeak aurkitzen.
24 Zerbitzu-jarduerak antolatzea eta kudeatzea.
25 Tokiko ekonomia- eta gizarte-garapena, eta tokiko enplegu-planak edo -politikak.
26 Euskeraren erabilera sustatzeko udal-planak idatzi, onartu eta kudeatzea.
27 Genero-berdintasunaren eta ekitatea sustatzearen arloko politikak antolatzea eta kudeatzea.
28 Udal-ondarea kudeatzea eta ondare horren erabilera, zertarakoa, kontserbazioa eta mantentze-lana arautzea, betiere foru-araudiarekin bat.
29 Hondartza, laku eta mendietan egiten diren jarduerak eta erabilerak antolatzea, kudeatzea eta zaintzea, arlo horretan lurralde historikoek dituzten eskumenak eragotzi gabe. Hondartzetarako sarbideak antolatzea eta haien garbiketa-zerbitzua ematea.
30 Herritarren partaidetza, gardentasuna, gobernu ona bultzatzeko eta teknologia berriak eskueran izateko azpiegiturak antolatzea eta kudeatzea. Administrazio elektronikoa, prozesuen arrazionalizazioa eta sinplifikazioa. Batez ere, herritarrek informazioaren teknologiak eta komunikazioak modu efiziente eta jasangarrian erabili ditzaten bultzatuko dute, beraien udal-mugartean.
31 Udalerriarenak diren herri barruko bide publikoak eta baserri bideak antolatzea eta kudeatzea (kontserbatzea eta mantentzea barne).
32 Udalerriko bideetan, pertsona, ibilgailua eta animalien mugikortasuna eta irisgarritasuna nahiz pertsona eta salgaien garraioa antolatzea, kudeatzea, sustatzea eta diziplina-modua zehaztea.
33 Establezimendu publikoak eta jolas-jarduerak antolatzea eta kudeatzea.
34 Barne-merkataritza antolatzea eta kudeatzea.
35 Immigrazio alorrean gizarteratze-politikak kudeatzea, atzerritartasunaren inguruko legeriarekin bat etorrita eta erakunde autonomikoekin lankidetzan.
36 Gazteria-politikak planifikatzea, antolatzea eta kudeatzea.
37 Garapenerako lankidetza alorreko politikak planifikatzea, antolatzea eta kudeatzea.