135 urte bete ziren atzo, Hernaniko udaletxea erre zela. 1875eko irailaren 16an, arratsaldeko 16:30etan, Santiomenditik karlistek botatako granada batek jo zuen udaletxeko polborina, edo artileria, eta dena kiskali zen. Bigarren Karlista Gerra zen, eta Hernani liberal deklaratu zenez, karlisten kontra ari zen gerran. Gerra hartan kalte haundiak jasan zituzten Hernanik eta hernaniarrek, tartean sute haundi hori. 1885ean Joaquin Fernandez Ayarragaray arkitekto hernaniarrak egin zuen udaletxea berritzeko proiektua, 1679ko udaletxe zaharraren estiloari eutsita. 1887an hasi ziren berritze lanak. Udaletxea berritu arte, udal bulegoak herrian sakabanatu behar izan zituzten.
Hernani, ‘garai ezina’
Gerra hartatik datorkio Hernaniri Invicta, edo Garai-ezina titulua. Urko Apaolaza Hernaniko Kronikako kolaboratzaileak horrela idatzi zuen, 2007ko uztailaren 29an: «...Don Carlosek 1874ko maiatzean erabaki zuen Hernani menderatzea, Bilboko porrotaren zauria itxi nahirik-edo. Horretarako artilleria mordoa ekarri zuen, Oriamendi, Buruntza, Antonenea eta Santiomenditik gure herria bonbardatzeko. Hernaniko liberalek, aldiz, Santa Barbarako fuertetik erantzun zieten. Bonbardaketak maiatzaren azkenetan hasi ziren, eta karlistek, ikusirik herria ez zela errendituko, biolentzia izugarriarekin jaurti zituzten granadak: ...galbai zar baten ichuran dago / granada zulos josia... dio hirugarren bertsoak [ondoko koadroan dituzue]. Deskribapena ezin egokiagoa da, hiruzpalau egunetan 1.000 granada baino gehiago jaso baitzituen herriak (Atzietako etxe bateko horman sartuta bi burni puska ikus daitezke gaur egun; gerra hartako granadak omen dira). Setioa ekainaren 2an amaitu zen, karlistek atzera egin zutenean. Horregatik, ekainaren 2a festa haundia izan zen urte luzetan Hernanin, liberalena lehenik eta errepublikarrena gero. 1875ean Espainiako Gobernuak Invicta izendatu zuen Hernani, karlisten erasoari eusteagatik, eta azken bertsoak dioen bezala tituluba ta diruba eman zion horren truke. Horrela amaitu zen Atenas txiki honen epopeia haundia».
Karlistadetako kantuak, urriaren 8an Hernanin, Joseba Tapiaren eskutik
Eta tira eta tunba izenburuarekin diska berria kaleratu du Joseba Tapiak. Bertan Karlistadetako 22 kantu biltzen ditu, eta Hernanin kantatuko ditu, urriaren 8an, Biterin emango duen kontzertuan. Horietako bat, ‘Hernaniri!’, edo ‘Hernani dago penoso’.
HERNANIRI! edo
‘HERNANI DAGO PENOSO’
Anonimoa, 1875
‘Urnietako Doinuba’
Askok dakite nola nik
luzaro egun bat onik
ez daramala Hernanik;
beti tiroka granadapian
dauka Santiagomendik;
gaitz da libratzen argandik,
kaltiak dirade haundik,
egiten diranak handik.
Bala bat lehertzen kalian,
bestia berriz aidian,
beti badira bidian;
lo ez dagonak maiz aitzen ditu
tiro soñuak aldian:
egunaz hala gabian,
beti etxietan bian
egon bihar da gordian.
Urbietaren herria,
lehenaz etzana berria,
alperrik galdu da ia;
galbai zahar baten itxuran dago
granada zuloz josia;
Kontzejua da hausia,
joan zan aidian guzia,
frankok galdurik bizia.
Gerra zan ezkeroz hasi,
izan da zenbait desgrazi,
gaitz asko dira ikusi;
jende asko da gelditu pobre,
herria berriz itxusi;
horla izate ta guzi,
sufritzen diranak bizi,
plazik eztute nahi utzi.
Hernani dago penoso,
beti tiropian preso,
hartzen du zenbait balazo;
lenaz gain beste bateria bi
berriak dizkate jaso;
hoiek harturik eroso,
gogor diote eraso,
puskatu nahi dute oso.
Bonbakin granadak nahaste,
karkak lehen ere bastante
tira izandu dituzte;
baldin herria purrukatuta
hartzia badute uste,
beste makiña bat urte
pasa biharko dituzte,
eta hartuko eztute.
Bertso horiek ez ziren publikatu 1893 urtera arte, Ecos de
Vasconia liburuxkan. Egilea zein den ez dakigu, baina bai, harmonizatu Peña y Goñi musikariak egin zuela.