Urko Apaolaza Txilibita baserriko leihoetara begiratu eta segituan konturatzen da bat hura ez dela baserri normala. Eta bere horma sendoei edo ateko arkuari erreparatzean aurreko ustea konfirmatzen da: hau historia luzeko etxea da. Gaur egun Txilibita izenez ezagunagoa den arren, etxe horrek Ereñotzu du izena, eta XVIgarren mendean bertan bizi izan zen Hernaniko familia garrantzitsuenetako bat: ereñotzuarrak. Familia horren historia Maria Rosa Ayerbe historialari hernaniarrak eta haren senar Luis Miguel Díez de Salazar zenak ikertu zuten sakon. Haiei esker dakigu non duen jatorria Ereñotzu barrioak, laster auzo-udal bihurtuko denak.
Ezkon gaitezen biok...
Ereñotzuri erreferentzia egiten dion dokumentu zaharrena 1461ekoa da, sarobe batzuk zerrendatzekoan azaltzen da. Ereñotzu burniola bat dela dio dokumentu horrek eta Sebastian Araetaren esku dagoela: ´señor dela ferrería de Ereñoçu`. Hurrengo urteetan, Araeta abizena galdu eta Ereñotzu izenez ezagutuko dituzte familia horretako kideak, izan ere, garai haietan ohikoa zen pertsonek bizi ziren etxearen izena hartzea. Beraz, barrioak eman zion abizena familiari, eta ez alderantziz.
Dudarik gabe, ereñotzuarren urrezko mendea XVIgarrena izan zen. Martin Arano Ereñotzukoa Maria Berrasoetarekin ezkondu zen eta ezkontza horren bidez lortu zuen herriko agintarien artera ´salto` egitea. Horrela, Hernaniko alkate izan zen 1515ean. Baina horrekin konformatu ez eta lau seme-alabak Hernaniko eta probintziako pariente nagusiekin lotu zituen. Esaterako, Katalina alaba gaztea, Lope Arbiderekin esposatu zuen, gerora komuneroen iraultzan parte hartzeagatik ajustiziatua; eta Juan Martinez semea Katalina Arbiderekin, dote inportantea ordaindu eta gero (500 dukadu, 6 ohe, zilarrezko 3 marko eta jantziak). Hain zuzen, azkeneko honek, Juan Martinezek, eramango du Ereñotzu familia gailurrera.
Juan Martinez Ereñotzu:
olagizon eta komertziante ipurtarina
1529an, aita hil zitzaionean, Juan Martinezek familiako negozioen gidaritza hartu zuen. Enpresario sena zuen nonbait, zeren eta Ereñotzuko burniolaren inguruan enporio ekonomiko bat jarri zuen martxan. Hasteko, bi burniola berri eraiki zituen: erdikoa (Chabi izenez ere deitua) eta berria (Bazterrola izenekoa); horrez gain, lonja etxe bat ere sortu zuen burnia Urumean behera garraiatzeko. Edifizio horien aztarnak eta izenak gaur arte iraun dute Ereñotzun (ikusi argazkiak). Bestalde, Juan Martinezek Osiñagako errotaren erdia erosi zuen eta Arriatsuko lur ugari ere bereganatu zituen. Kardaberaz kalean ere, ´en la calle de la parte del río`, etxe bat jaso zuen familiak: Ereñotzu-etxea.
Egindako inbertsioaren ondorioz, burni produkzioa bikoiztea lortu zuen ereñotzuarrak, eta burnia pertsonalki komertzializatzen zuen, nola Bilbon edo Medina del Campon, hala Sevillan edo Indietan (merkantzia Indietara eramateko Agustina izeneko barkua zuen Trianako sozio batekin). Garai haietan burniolak ziren Euskal Herriko ekonomiaren abangoardia, eta hiru burniola edukitzea sekulako pagotxa zen; boterea eta aberastasuna eskura zituzten ereñotzuarrek.
Ereñotzuarrek Hernaniri utzi dioten legadorik haundiena Agustinatarren komentua da. 1541ean Hernaniko eliz parrokia lekuz aldatu zen, gaur egungo San Joan Bataiatzailearen elizara eraman baitzen. Zinkoeneako eliza hutsik geratu zen beraz, eta Juan Martinezek komentua fundatu zuen; bere bi alaba moja sartu ziren bertan. Jakina, komentuaren patrono izateak betebehar eta pribilejio ugari ekarri zizkion familiari eta mende luzez harreman gorabeheratsua izan zuten mojekin, onerako eta txarrerako.
Zorrez lepo eta ihesean hila
Baina dirudienez, momentu batetik aurrera Ereñotzuko jaunak ez zuen suerte haundirik izan, lan-kontratuak itxi eta gero, burniaren prezioa asko jaitsi baitzen. Hola, Juan Martinez Ereñotzu zorretan sartu zen leporaino. Senide eta lagunen babesa izan zuen batzuetan, baina bestetzuetan hain zen haundia zorra, bere ondasunak hipotekatu eta ihesi ere joan behar izan zuela ´por temor a que fuera preso por la dicha deuda`. Hernaniko olagizon boteretsuena 1554an hil zen, ustekabean, Senperen (Lapurdi) erbesteraturik zegoela.
Aita negozioetan gehiegi arriskatzeak seme-alaba gazteek ordaindu zuten gogotik. Antza, ezusteko heriotza horrek zorretan utzitakoak mobilizatu zituen, beldur baitziren ez ote zuten ezer ere ez kobratuko azkenean, eta familiaren ondasunen gainera jaurti ziren ero moduan. Baina badirudi Agustinatarren komentuak salbatu zituela ereñotzuarrak desastretik, Juan Martinezek ´obra on asko` egin zituela iritzita ondasun horiek administratu eta familiari itzuli baitzizkion.
Ereñotzu: etxe izatetik barrio izatera
Hurrengo urteetan Ereñotzuarrak saiatuko dira bere arbasoek utzitako zorrak kitatu eta etxea aurrera eramaten. Baina senideen arteko liskarren ondorioz ondasunak zatitu eta sakabanatu egingo dira pixkanaka. 1700garren urtean Ereñotzuko dorretxea jada ez da familiaren esku egongo.
Azken bi mendeetan Ereñotzuko burniolak eskuz aldatuz eta hondatuz joango dira, baina hazia ereinda dago, eta Ereñotzu edo Txilibita etxe zaharren inguruan (bertako aitonak txilibitua jotzen zuelako deitzen omen zaio orain horrela) auzoa sortuko da.
Auzo-alkatea: lehenago ere erabilitako formula Ereñotzun eta Lasarten
Laster ereñotzun ezarriko duten auzo-udala aspaldiko figura administratiboa da. Lurralde batzuetan indar gehiagoz erabili izan da edo beste izen bat jarri izan zaio, esaterako, Frantzian quartier deitzen zaie, Espainiako Murtzian pedanía dute izena eta Galizian parroquia. Auzo-udalek bilakaera gorabeheratsua izan dute, eta gaur egun Espainian Udalez Azpiko Tokiko Erakunde deitzen zaie ofizialki. Nafarroan eta Araban horrelako hamarnaka daude, Bizkaian gutxi batzuk eta Gipuzkoa bat bera ere ez, nahiz eta, Ereñotzuk bezala, eskaera egin duten zenbait lekutan jadanik, Itziarren adibidez.
Auzo-udalak aukera sortzen du auzoek zenbait zerbitzu modu autonomoan emateko bere bizilagunei (azpiegiturak, zerbitzu sozialak, kultur arlokoak...) eta horretarako auzo-alkatea eta aurrekontu propioa izango luke. Ereñotzun auzo-udalaren alde ari direnek azaldu dutenez beharrezkoa dute zenbait gauza beraiek gestionatzea herritarrei eskaintzen zaizkien zerbitzuak gerturatzeko, barrioa urruti baitago herri kaxkotik.
Martxoan egindako erreferendumean ereñotzuarrek baietz esan zioten auzo-udalari. Orain memoria prestatzen ari dira Diputazioari aurkezteko, eta dena ondo bidean, honek eskaera onartu behar luke.
Primo de Riveraren garaitik auzo-alkatea Ereñotzun
Ez da lehenengo aldia Ereñotzuk auzo-alkatea izango duena. Gutxienez Primo de Riveraren garaitik barrioak auzo-alkatea edo alcalde pedáneo izan du momentu askotan. Esaterako, 1924an Ramon Lizeaga izan zen auzo-alkate, 1925ean Jose Maria Puig, 1930ean Jaime Puig eta 1931n Jose Maria Lizeaga. Ereñotzuar zenbaitek gogoratzen dutenez, frankismo garaian ere izan zen auzo-alkaterik. Baina hauen guztien zeregina oso murritza zen, udalak ez baitzien eskurik ematen gauza askotarako.
Dena den, Hernanin auzo-udala zer den jakin badakigu aspalditik. 1736an Lasarte auzo-udal izendatzea erabaki baitzuten. Lasarteko auzo-alkateak gaizkileak harrapatzeko boterea zuen, bai eta festak antolatzeko ere. Baina ezin zuen dirurik manejatu, orain ereñotzuarrek egingo duten moduan.