Pagoagako Mikelete Etxea

MikeleteAk gerran parte hartzeko baino, beste zeregin batzuetarako zeuden. 1886ko reglamentuak dioenez beraien obligazio nagusienen artean zegoen: ordena publikoa mantentzea, bidelapurrak eta gaizkileak pertsegitzea, Di­pu­tazioko korreo lanak egitea, Au­rrezki Kutxa Probintziala zaintzea... Bes­talde, derrigortuta zeuden ezkongabe mantentzera, itxura ´dui­na` izatera, tabernatan ez ibiltzera... Mikeleteen lana ere ba­zen Gipuzkoako mugak zaintzea. horretarako ´Mi­ke­lete Etxeak` deiturikoak eraiki zituzten hainbat lekutan: Otzaurten, Endar­latzan, Li­za­rrus­tin... eta Hernaniko Pagoagan. Paguako eraikina gaur egun ez da existitzen. Mi­ke­leteak 36ko gerraren on­do­ren desegin zituzten (errepublikarren al­de parte hartzeagatik), baina urte ­askoan Ar­bi­trioen etxe be­za­la erabil­tzen jarraitu zuten eraikina (kobraketak egiteko eta abar), bertan behe­ra ge­ratu zen arte. Diputazioak duela urte ba­tzuk bota zuen etxea eta orain hutsune bat besterik ez dago toki horretan. Ez dira gutxi etxe ho­rren inguruko kontakizun eta bitxikeriak. Adi­bi­dez, 1887­an Madrilgo La Epoca egunkari borbondar ´arrosak` zioenez, Maria Cris­ti­na erregina Hernani ingu­ru­etan paseatzen ze­bilela, mi­kelete batek peajea or­dain arazi zion, ezagutu ez zuelako. Baina mikeleteak beti ez ziren hain zorro­tzak izan; hori ondo dakite Pagoaga baserrikoek. Gure baserriak liburuan azaltzen dutenez, bertakoak oraindik ere akordatzen dira kontrabandistak zaha­gia bizkarrean zutela pasatzen zirela Mikelete Etxearen pare-paretik, inongo problemarik gabe, poliziari ardo tragoxka bat eskaini eta gero.

Mikelete baten zoritxarra
Pagoagako postuaz gain, Hernaniko zentroan ere baziren mikeleteak. Zeha­z­ki, XX­garren mende hasieran lau mikeletek zaintzen zuten herria, gehienak pentsio, etxe pribatu edota Be­ne­fi­zen­tzian hartzen zu­ten os­ta­tu. Hain zuzen, ho­ri­etako mikelete bat gertaera lazgarri baten protagonista bihurtu zen 1896an.
Garai haietan, fielato edo kaseta mo­duko bat izaten zen Kale Na­gusiaren hasieran kontrol lanak egiteko. 1896ko abuztuaren 31n, gaueko 2:30ak inguruan, Jose Ar­bu­ruaga izeneko mikeleteak zaldizko gurdi baten hotsa sentitu zuen; kasetatik atera eta gurdiko pasaiariak erregistratu on­do­ren pasatzen utzi zien normaltasun osoz. Baina barrura itzuli zenean, norbaitek kasetako kristalezko atea jo zuen; Arburuagak kasetatik ateratzeko keinua egiten du, eta derrepentean bi tiro jasotzen ditu kristalaren beste aldetik.
Mikeletea larri zaurituta geratu zen eta Be­ne­fi­zen­tzi­ko ospitalera eraman zuten.  Ez zen sekula argitu nork eta zergatik eraso zuen mikelete gizarajoa. Baina La Voz de Guipuzcoa egunkariak esan zuenez, zenbait herritarren ustez tiroak ez zihoazen Jose Ar­buruagari zuzenduta, baizik eta kontrabandistei gor egiten zien bere lankide bati. Antza, gau hartako guardia aldatu egin zuten bi mikeleteek, Ar­bu­ru­a­ga­ren zoritxarrerako