Duela hiru urte esan genuen orriotan: Fagollagako arrasto ikusgarri horiek ez dira hain zaharrak, karea lortzeko lantegi hidrauliko batenak baizik. Orain, Luis Lerchundi historialariaren ikerketa batek sospetxa guztiak argitu ditu. Fagollagako leku horretan Las Mercedes izeneko zementu fabrika eraiki zuten XXgarren mende hasieran, horrela azaldu du Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko Buletinean duela gutxi kaleratutako artikulu batean (2009ko lehen zenbakian). Aditu eta arkeologoen artean jakina zen arrasto horiek ez zirela inolaz ere Errege Aingura Lantegi famosoarenak. Baina herritarren artean uste hori oso zabalduta egon da orain arte eta horregatik ´ezinbestekoa zen eraikin horren jatorria eta erabilera zein izan zen jakitea`, dio Lerchundik artikulu horretan.
Rezolaren iloba Hernanira dator
Fabrika eraikitzeko asmo eta indar guztia Santiago Alkizalete Rezolak jarri zuen. Nonbait, zainetan zebilkion zementua, Gipuzkoako porlan fabrika handienaren fundatzailea baitzuen osaba: Jose Maria Rezola, Añorgako harrobi txiki batetik enporio bat sortu zuena. Santiago Alkizalete Donostian bizi zen, baina gaztetandik etorri zen Hernanira, bere lehengusu batek Antziolan zuen kurtidoran lan egitera. XIXgarren mendea amaitzerako Alkizalete Hernaniko Udaleko kontzejal izendatzen dute eta ardura kargu hori aprobetxatuko du merkataritza munduan muturra sartzeko.
Ez dakigu noiz okurritu zitzaion bere osabaren pausoak jarraitu eta zementugintzan hastea, baina badirudi pixkanaka hainbat operazio egin zituela negozio horretan bidea irekitzeko. Horrela, 1902an Fagollagako burniola alokatu zuen. Burniola hori publikoa izan zen 1867 arte, eta urte horretan partikular bati saldu eta Urumea izeneko paper fabrika bezala funtzionatzen hasi zen. Alkizaletek burniolaren instalazio guztiak alokatu zituen: makina eta zilindroentzako eraikinak, etxebizitzarako erabiltzen zen Olaetxea izeneko edifizioa, biltegiak, presa... Hortik gutxira, Bortoluanea baserri ondoan zeuden terreno batzuk alokatzen ditu zementu edo kare hidraulikorako harria lortzeko. Horrez gain, Hernaniko La Luz eta San Emilio antrazitazko meatzeak ere alokatuko ditu. (Meatze horiek Epelekon zegoen La Urumea izeneko beste zementu fabrika baten jabeekin konpartitu behar izan zituen).
Santiago Alkizaletek ez ditu zementu fabrika sortzeko pausoak bakarrik emango, hainbat bidelagun izango ditu alboan: Ramon Zendoia Hernaniko obretako maisua, Jose Antonio Martikorena lehengusua, edota Florencio Sarasketa mediku ezaguna, adibidez. 1903an Alquizalete y Cía enpresa sortzen da 200.000 pezetatako kapitalarekin (horietako erdia Alkizaletek berak jarriko du) eta horrela, lanean hasten da Fagollagako Las Mercedes fabrika.
Kablea Lepatxikitik erriora
Fagollagako instalazioetan hainbat obra egin behar izan zituzten zementua produzitzen hasteko. Lehenik eta behin, harria egosteko ´labe jarraitua` eraiki zuten. Labe mota hori puntako teknologia zen garai haietan, harria etengabe erretzen baitzuen. Hain zuzen, gaur egun Fagollagan ikus dezakegun eraikin arraroa, labe horren kondarrak dira; manposteriaz egina dago eta egositako harria deskargatzeko hiru zuloak bistan ditu oraindik. Bestalde, errotak, materiala txikitzeko makinak eta baheak behar ziren, enpresaren inbentarioaren arabera ´egunean hamabi orduz lan eginez seiehun zaku zementu ehotzeko`. Horrez gain turbinak, igogailuak eta bestelako erremintak erabili zituzten.
Baina zementu fabrikaren instalazio kuriosoena airezko kablea zen. Horren bidez, Onddiko maldetan zegoen Lepatxikiko harrobitik zuzenean jaisten zuten harria Fagollagaraino. Kablea askotan erabili izan da harrobi eta meatzeetan materiala transportatzeko, XIXgarren mendean jadanik Zestoa, Arroa eta Zumaiako fabriketan erabiltzen zen; horrez gain, duela gutxi arte kablea baserritarrek erabili izan dute belarra menditik jaisteko, Hernanin ere izan da horrelako sistema erabili duenik, Onddi inguruan adibidez.
Alkizaleteren enpresak, hasiera batean Bortoluaene baserriko terrenoetako harria erabili zuen, baina badirudi finantzazio arazoak zirela-eta aldameneko herri-lurretan zegoen Lepatxiki harrobira jo behar izan zuela, eta horretarako Udalari esplotazio baimena eskatu zion. 1906an, enpresak kablearen egoera legala formalizatu zuen kontratu baten bidez eta horri esker dakigu haren berri. Asto ugari kolokatu zituzten malda guztian behera kableari eusteko, eta segurtasun neurriak medio, arbola eta sasietatik garbitu zuten mendia hiru metro zabalean. Gainera, terreno pribatuetatik pasatzen zenez, kalte ordainak eman behar izan zizkien enpresak lurjabeei, bai kablea eraikitzerakoan egindako txikizioengatik eta baita txirriketatik zintzilik zihoazen baldeetatik noizbehinka harriak erortzen zirelako ere.
Etorkizun eskasa
Hasieran aurreikuspen onak izan arren, urte gutxiko bizia izan zuen Las Mercedes zementu fabrikak. Gobernu Zibilak Gipuzkoako enpresetara bidalitako inkesta batean agertzen denez, hasi eta berehala datu negatiboak izan zituen. Hortik gutxira, Felipe Miner industriala egingo da enpresaren kargu; konpainiak izenez aldatuko du (F. Miner y Compañia) eta kapitala erdira jaitsiko da. Bitartean, Alkizaletek eskua emango dio Sarasketa mediku lagunari bere ondasunak gestionatzeko: gure zementu gizona kanpora joango da, baina ez dakigu nora.
Felipe Miner saiatuko den arren enpresa aurrera ateratzen, egoera ez da batere ona, eta gerenteari soldatarik ez ordaintzea erabakitzen dute sozioek. 1909ko irailaren 14an (Hernani euskal jaietan murgiltzear denean!) konpainia desegiten dute notario aurrean eta esan liteke orduantxe uzten diola Las Mercedes zementu fabrikak lan egiteari. Geroztik, abandonaturik egon da, eta harriz harri erortzen dijoa, ezezagutzaren ehiza izan den dorre harrigarri hori.
Lepatxikiko harrobiak berriz martxan jarraitu zuen urte luzez, bai eta kableak ere. Lepatxiki baserriko Kontxi Zubiondok kontatu digunez bere aitonak harrobi horretan egin zuen lan XXgarren mende erdira arte, eta kableak funtzionamenduan jarraitu zuen: ´Astoekin harria leporaino eraman eta hortik behera jaisten zuten kablearekin, gero kamioietan kargatu eta han eramaten zuten` dio Lepatxikiko alabak. Gaur egun harrobiaren aztarna batzuk ikus daitezke, sasiak hartuta, baina kablearen arrastorik ez da geratzen.
Beste harrobi bat Santa Barbararen oinetan?
Eusko Jaurlaritzaren ikerketa batek 112 harrobi gehiago aurreikusten ditu EAEn, horietako bat Hernaniko Santa Barbara inguruan egongo litzateke.
Lepatxikiko harrobiaz gain, ugari izan dira Hernanin harrobiak historian zehar. Batzuek marka handiagoa utzi diote inguruari eta beste batzuk aldiz, ia oharkabean pasatzen dira ibiltariaren begiradatik, baina hor daude. Esaterako, mende hasieran harrobiak zeuden Epeleko-Etxeberrin, Lepatxikin Bortoluaenean, Etxaerreagan, Mariluzen... eta jakina, Santa Barbaran.
Santa Barbarako harrobia ez da atzo gauekoa, badakigu XVIgarren mendean herriko hainbat edifizio garrantzitsu egiteko erabili zela bertako harria, plazako eliza edota udaletxea, adibidez. Mendeetan modu tradizionalean erabili izan da harrobi hori, baina XXgarren mendeko bigarren hamarkadan industrialki esplotatu zutenetik nabarmena da mendian utzitako zauria. Orain, jakina den bezala, berreskurapen plan bat onartu du Udalak, zauri hori nolabait tapatzeko; parkeak, aisialdirako instalazioak... eta abar egitea aurreikusi dute, baina lehenengo harrobiak utzitako zuloa bete behar da, eta horretarako inguruan hain ugari ditugun makroobretako lurrak erabiliko dituzte. Ez da ´lur zabortegi` bezala funtzionatzen duen Hernaniko harrobi bakarra. Duela gutxi arte martxan egon den Sorgintxuloko Mariluz Handi harrobia ere (hondar silizeoa ateratzen zuten), sistema horren bidez ari dira betetzen.
Eusko Jaurlaritzaren asmoak
Hernaniko harrobiak ixten eta eraberritzen joan dira eta gauza bera pasatu da Euskal Herriko gainerako lekuetan. Gipuzkoan, esaterako, 248 harrobi daude abandonaturik edo erabili gabe, eta soilik 18k jarraitzen duten funtzionamenduan. Baina aldi berean, inoiz baino harri gehiago kontsumitzen dugu eta AHTa, Pasaiako kanpo-portua eta beste hainbat makroobra egingo balira, askoz harri gehiago beharko genuke.
Hori dela-eta, Eusko Jaurlaritzak ikerketa lan bat enkargatu zuen harriaren eskaera eta eskaintzari buruz. Ikerketaren arabera, 355 milioi tona harri geratzen ziren esplotatzeko EAEko harrobietan, gehienez ere 15 urterako materiala, beren esanetan. Hain zuzen, behar hori asetzeko, harrobitarako lur masak ere identifikatzen ditu ikerketa horrek: guztira 112 harrobi gehiago aurreikusten ditu EAE osoan, horietako 45 zeru-argitara irekitakoak eta beste 67 lurrazpikoak.
Eusko Jaurlaritzaren ikerketak ez ditu bere helburuak zehazten, berez, ´aurre-ikerketa` bat da bakarrik. Dena den, oso zehatza da harri eskaera eta eskaintza kopuruak ematerakoan, eta baita harrobi izan daitezkeen lekuak finkatzerakoan. Hain zuzen, horietako harrobi bat Hernaniko Santa Barbara inguruan aurreikusten du ikerlanak. Lurrazpiko harrobia izango litzateke eta ez lioke babestutako natur-guneei eragingo, baina bai uraren puntu bati, txostenak dioenez.