Udaberrian sartu ginen ostegunean, baina negu giroa bueltatu da berriz ere, asteburuan. Kondairak dioenez, martxoak artalde osoa galduarazi zion artzai fanfarroiari, hark burla egin ziolako. Ordutik, zozomikoteak esaten zaie martxoaren azken egunei eta apirileko lehendabizikoei, eta esaten da, horiek pasa arte ez dela benetan udaberririk hasten.
Aurtengo negua oso euritsua joan da, normalean baino haizetsuagoa, eta beroagoa.
Hernanin 3 eguneko zozomikoteak ditugu, baina Euskal Herrian orokorrean, 5 edo 6 egunekoak dira, eta Europan zehar 7 egunekoak ere bai.
30 urtez behin bat egiten omen dute era horretako baldintzek. Negua hala joan eta udaberria ere hala hasi. Mendebala gogor, eta euria gogotik, lehendabiziko egunetan.
Mendiak berriz ere zuri
Udaberria hasi da, bai. Ostegunean sartu ginen urtaro berrian, hala dio astrologiak. Baina besterik erakusten du, ordea, eguraldiak. Neguko giroarekin ekin baitiogu udaberriari ere: tenperaturak behera eta euriteak ugari.
Beherakada izan du elurraren kotak ere, 800 metro inguruan kokatzeraino. Eta gure mendiak zuri, berriro ere. Udaberriari lehen zipriztinak hartzeko balio izan dute aldaketek, eta gogoratzeko, halaber, ez dagoela udaberriaz fidatzerik.
Mezua argia da, ez harrotu, martxoko lehendabiziko eguzkiekin, oraindik eguraldi txarra iritsiko da eta.
Zaila da, ordea, hurrengo hiru hilabeteetarako aurreikuspenik egitea. Baina hasi dira meteorologoak etor daitekeena asmatzeko jokoan.
Horrela, normalean baino tenperatura altuagoak izateko aukera jarri dute mahai gainean. Hala ere, ezin dugu baztertu iazko egoera errepikatzea ere, etengabeko euriteekin. Izan ere, horrelako fenomenoak ematen direnean, zenbait urte iraun ditzakete.
Halako neguak, 30 urtero
Aurreikusi ezina izango da udaberria. Eta aurreikusi ezina izan dugu negua ere. 30 urtean behin ematen den horietakoa. Hala adierazi dute adituek. Amaitu den urtaroko euriteak, haize-boladak eta tenperaturak topatzeko, 50eko eta 80ko hamarkadetara jo behar dugu.
Euriteak amaigabeak izan dira, eta gogor astindu dute bailara. Hernanin, astebeteko epean 115 litrotik gora bota zituen metro karratuko, Urtarrilan. Urumea ibaiak gainezka egin zuen, eta urak hartu zituen bazterrak. Horrela, Portu eta Karabelgo erriberetan, eta Landare eta Zubipe zelaietan atera zen ura.
Amaitu den urtaroko euriteak, haize-boladak eta tenperaturak topatzeko, 50eko eta 80ko hamarkadetara jo behar dugu.
Haatik, euria baino gehiago izan du neguak. Ezohikoa izan da haize-boladen indarra ere. Hegoaldekoek, batazbeste, 30 km/h abiadura izan dute, eta mendebaldekoek 10 km/h. Zenbait zuhaitz botatzeko adina indar, hain zuzen ere.
Haize-boladak bezain ohikoak izan dira alarmak, gorriak, laranjak eta horiak. Inoiz baino denborale gehiago izan ditugu joan den neguan. Asteburu honetan ematen ari denarekin, hamar izan dira jasan ditugun denboraleak. Datu horiek kontraste nabarmena egiten dute ohikoan izaten direnekin: hiru eta bost denborale bitartean ematen dira neguan.
Tenperaturak izan dira negu honen laugarren berezitasuna. 10,3 gradu izan ditugu batazbeste, normalean baino gradu eta erdi gehiago.
Ezaugarri guzti horiek, bata bestearen atzetik etorri diren borrasken ondorio izan dira. Ezezagunak dira arrazoiak, baina garbi dago ezohikoa dela. Hiru hamarkadetan behin emateraino ezohikoa.
Eta amaitu da negua. Astrologiaren esanei kasu eginez, hori ere. Baina ezingo dugu ahaztu, ez oraindik. Bere arrastoa utziko du, udaberrian izanik ere. Halaxe diote zozomikoteek.
Zozomikoteak, Europa guztian zabaldutako kondaira
Batzuk diote elizak zabaldua dela, eta beste batzuk betiko kondaira, gero elizak hartua. Kontua da, zozomikoteen kondaira Europa guztian ezagutzen dela. Gaztelan ezaguna da Marzo y el pastor ipuia, Frantzian ere badira tankerakoak, eta baita Korsikan bertan ere. Funtsean, kontua bera da: artzaiak negua bildurrez pasa, eta negua ustez bukatua zegoenean, martxoari burla egin omen zion. Martxoak azken eguna omen zuen, eta apirilari egun batzuk eskatu zizkion. Inoiz ezagutu diren ekaitzik haundienak egin omen zituen. Mezua argia da, ez harrotu, martxoko lehendabiziko eguzkiekin, oraindik eguraldi txarra iritsiko da eta.
Nafarroan eta Gipuzkoan ‘zozomikote’
Zozomikote hitza Nafarroan eta Gipuzkoan erabiltzen da batez ere. Beste leku batzuetan zozoak ere esaten zaie, bere horretan. Gehienetan artaldeak dira artzaiak galtzen dituenak, baina badago bertsio bat Gipuzkoako kostan ezagutzen dena, martxoak zezena harrapatu nahi omen zuena. Gainerakoetan artzaiari ardiak galdu nahi dizkio martxoak. Kasu guztietan ardi asko zituen artzaiak, baina Italo Calvinok zioenez, Korsikako ipuiean, hondartzan hondar aleak adina ardi omen zituen artzaiak.
Asteburu honetan ematen ari denarekin, hamar izan dira jasan ditugun denboraleak.
Eta zenbat egunetan egin zuen euria? Hernaniko eta inguruetan hiru egunez egin zuen euria: martxoan egun eta erdiz, eta apirilari beste hainbeste eskatu. Beraz, Hernanin 3 eguneko zozomikoteak ditugu, baina Euskal Herrian, orokorrean 5 edo 6 egunekoak dira, eta Europan zehar 7 egunekoak ere bai.
«Zozomikote egunak, tristeak eta ilunak»
Hernaniko ipui tankerakoa kontatzen dute beste batzuk ere. HABEko Ikasbilek dakarki hiru egun zozomikoteen kontua. Esaera omen da, «zozomikote egunak, tristeak eta ilunak». Artzaiak martxoari kantatu egin zion burlan, eta hor ere bertsio asko dira. Hernani eta ingurukoen tankera dute honakoek: «Ai Martxo, Martxo, ez haiz hain hilabete gaiztoa izan. Nire bildotsik txikienak ere errez egiten dik erreka gainetik salto».
Batzuk diote elizak zabaldua dela, eta beste batzuk betiko kondaira, gero elizak hartua.
Eta martxoak, ikusita ezin zuela berak bakarrik nahikoa euri egin, apirilari ere kantuan eskatu omen zion: «Apirila, Apirila, emaidak egun eta erdia, neureak ditudan beste bat eta erdirekin, artzain harroputzari kenduko dizkiot ardiak, aharia eta begia».
Artzai begi-bakarra
Eta artaldea galtzea gutxi ez, eta artzai gaixoak begia ere galdu omen zuen. Hori diote ipui gehienek. Artaldea galdu zuela ikusita, artzaiak ahariari heldu omen ziola, hura salbatu nahian. Eta haren adarrarekin begia galdu. Garesti ordaindu zuen artzaiak martxoari burla egitea.
Eta Korsikako ipuiak oraindik ere erremate gogorragoa dauka artzaiarentzat. Artzaiari begi bakarra geratu omen zitzaion; eta hura zertarako? Negar egiteko.
«Martxo martxo, martxo gaiztotxo...»
Miguel Arrieta Urnietako Legarralde baserrikoak ederki asko daki zozomikoteena.
«BATZUK esaten dute, egun’terdi eta egun t’erdi. Martxuak apirilari egun t’erdi eskatu egin zizkan. Artzaiak egin zion, burla martxuari:
Martxo martxo,
martxo gaiztotxo,
nere bildotsik txarrenak ere aixa egiten siok
errekai salto!!
Eta orduan, harrokeri hori egin ziolako, martxuak apirilari egun t’erdi eskatu. Eta egun t’erdi horietan sekulako urak eta... erreka batian pasatzen hasi omen ziran, eta jata ardi guztik aidian hartu omen zizkan. Eta aharia omen zeukan izugarri ona eta bere gustokua, eta... «Beste guztik eramango baldin baditu ere, hau ez dik ba eramango!». Bizkarrera igotzen hasi zanian, ahariak adarrakin izaten dira jeneralian, eta hasi zanian, jata begia atera omen zion artzaiari, ada-rrakin jota. «Eraman behar badek eraman zak ba hau re!». Eta ez ardi eta begi gelditu omen zala, harrokeriangatik. Alegia, harrokeriak ze ekartzen duen!»