«Aranok eta Goizuetak fin jokatu zuten gaur 81 urte, Euskal Estatutuak jasan zuen iruzur haundian»

- Jose Iñazio Salaberria -

gaur bete dira 81 urte, Iruñeako Asanblada egin zela, eta Euskal Estatutuak ezezkoa jaso zuela, iruzur haundi baten ondoren. Lau bozketatan baiezkoa jaso ondoren, egun hartan, 1932ko maia­tzaren 19an, emaitzak ezezkoa eman zion Euskal Estatutuari, 16 alkatek iruzur egin zielako euren herritarrei, eta euren herrietan baietz bozkatu arren eurek ezezkoa edo abstentzioa bozkatu zuten. Geroztik, gure herria negarrez dago, anima zatiturik, gainetik horrelako maltzurkeriarik inolaz ere ez zuen merezi. Egun hartan, Aranoko Mar­tzeneko bordako Paulino Nar­barte alkateak eta Goizuetako Bibiano Tomasena alkateak fin jokatu zuten, eta bosgarren aldiz ere baiezkoa eman zioten proposamenari. Nafarroan horrelaxe izan zen emaitza: 109 herri alde, 123 kontra, eta 35 abstentzio. Berez, aldez aurretik Nafarroako herriek horrela bozkatu zuten: 125 herri alde, 115 kontra, eta 27 abstentzio. Herri hauetako alkateek egin zuten iruzurra: Barbarin, Basa­bu­rua, El Busto, Girigillano, Irañeta, Mendigorria, Obanos, Sansol, Artajona, Azuelo, Ba­kaikoa, Iturmendi, Lazaburria, Orreaga, Usar eta Zubieta.

Euskal Estatutua, Getxotik Euskal Herrira zabaldutako ideia, 1931 urtean
Joxe Antonio Agirre zen or­duan Getxoko alkatea, eta hark hasi zuen proposamena, bere herrian, Euskal Errepu­bli­ka osatzeko. Geroztik he­rriz herri zabaldu zen ideia, eta azkenik, Lizarran bildu zi­ren lau pro­bintzietako he­rrietako alka­teak, proposa­men hori landu edo ez erabakitzeko.

Lizarrako Estatutua 485 herrik onartu zuten 1931 urtean
Ordurako Eusko Ikaskuntzak egina zuen aurreproiektu bat, eta egun hartan, Nafarroa, Bizkaia, Araba eta Gipuzkoa­ko 528 herrietako ordez­ka­riak elkartu ziren Lizarran, 1931ko ekainaren 14an. Li­za­rrako Estatutua deitu zioten, eta 485 herrik bozkatu zuten alde.

Gernikan, 15 kideko taldea sortu zen, Espainiara proposamena eramateko
Lizarrako erantzun ikaraga­rria­ren ondoren, Ger­nikan egin zen beste biltzar bat, eta 15 kideko talde bat aukeratu zen, era guztietako politi­ka­riz osatua, eta Es­ta­tutua Ma­drilen defendatuko zuena. Tal­de har­tan 4 gi­puz­koar zi­ren, 4 nafar, 6 bizkaitar eta ara­bar bat. Testu hura, 32 orrikoa, Joxe Antonio Agi­rrek entregatu zuen Ma­dril­go korteetan. Es­ta­tutu hark zioen lau lu­rral­deek elkartuta behar zutela, beren bereiz­ga­rriak man­tenduz, Nafarroak as­katasun ge­hiago behar zue­la, hiriburua Iruñea izango zela, eta eus­ke­ra gaztela­nia­ren maila berean izango zela.

Estatutuaren kontrako kanpaina eta Iruñako Asanbladako iruzurra Ondorengo hilabeteetan ba­tzuk Estatutuaren alde lanean ari ziren bitartean, beste ba­tzuk kontrako propaganda haun­dia egin zuten, eta ho­rrela, giro erabat korapilatsuan iritsi zen Iruñako Asanblada erabakiorra. Bertan, Nafarroa aparte geratu zen Estatutu ho­rretatik, lehen esandako iru­zu­rra dela medio, eta guztira 354 boto alde eta 137 kontra izan arren, euskal lurraldea zatituta geratu zen gaur arte.

Bi esaldi kurioso, gure historia urte gutxian zenbat aldatu den adierazten dutenak:

Rafael Aizpun UPNko sortzailea, 1932:
«Nafarroak osatu behar du bere anai-arrebekin Euskal Estatutu bateratu bat».

Manuel Aznar (Etxalar)  J.M Aznarren aitona:
«Nire herrikide nafar, gipuz­koar, bizkaitar eta arabarrak el­kartu ziren bart Habanako Eus­kal Etxean. Euskaldunek beti bukatzen dute kantuan. Zor­tzi­koa da euskal herriaren es­presio bidea, mendialdean; jota da berriz euskal herriaren feno­meno musikala, Nafarroako muino eguzkitsu eta lautada go­gorretakoa. Baina, azken batean, euskal hari-mutur bera da, barruko indar bera, erri­bera eta mendialdea lotzen di­tuena».