Arbasoei bisitatxo bat, paraje zoragarrietan barrena

Mendiriz mendi
Irailean Male­rre­ka edo Malderrekako mendietan ibiliko ga­ra, Mendiriz Mendiko kideak. Zailtasun berezirik ez duten mendiak dira Iruñarri, Erakurri eta ingurukoak, baina 4-5 orduko ibiliak gose ederra egiteko aitzakia emango digu. Paisaia zoragarriak, eta balio historiko haundikoak dira horiek, segidako lerroetan ikusiko dugunez.
Ibilbideak pasatzen di­tu­en paraje guzti hauetan harrespilak eta trikuharriak ugari di­ra. Horrek adierazten digu in­guru hauek sakratu edo mistikoak zirela antzinako biztanle haien­tzat. Kristau­ta­su­nak si­nismen eta kokapen horietako batzuk bereganatu zi­tuen eta garrantzi sakratua beste era batera mantendu du. Horren adibide, Mendaur mendiaren  gailurrean dagoen Trini­tate baseliza.
Eskain lepoan harrespila ugari dago. Era­ku­rri eta Iru­ña­rri gailurretara dijoazen bideak bertan elkartzen dira, eta hor ikusi liteke harri blo­ke haundiz osatutako harrespil eder bat. Benetan ikusgarria.

Hiru metroko menhirra, Euskal Herriko ederrenetakoa
Bada ikusgarria den beste ha­rri bat, antzinakoa: Iruña­rriko menhirra. 1.000 metroko al­tue­ran dago, gaur egun an­tenak dauden gailurtxotik ger­tu.
Iruñarri gailurra eta an­tenen artean lepo bat dago, ha­ra jaitsi, han errepidea har­tu, 100 metro jaitsi eta eskubian, soro erdian, hantxe dago menhirra. Neurri izugarriak ditu:
3  metro baino gehiago luze, me­tro bat zabal eta 25 cm baino gehiago lodi.
Oraingoz ez dakigu lur-azpian dagoen zatiak ze neurri dituen, ez eta bere pisua ere, baina ziurrenik bi tonatik gora izango ditu. Ohi denez menhirra lau puntu kardinalak ondo adierazten dituen lekuan da­go. Gainera pixka bat eguerdi aldera inklinatuta dago. Nahi­ta dago posizio horretan, eguz­kia eta ilargiaren mugimenduak kontuan hartzeko.

Giza itxura eta ahalmen
‘izkutuak’ dituena
Esan daiteke, ia zalantza izpirik gabe, mota honetako Euskal Herriko monumentu megalitiko garrantzitsuenetako bat dela. Harriak lurrean sortzen duen itzalak giza itxura duela diote. Itzal an­tropomorfo hori eguzkia eta ilar­giaren argiarekin mugi­tzen da  giza izaera bitxi hori gehiago indartuz. Kondairek diotenez harria Sansonek Otsolako menditik jaurti zuen, baina motz geratu zi­tzaion eta bide erdian bukatu, gaur dagoen  tokian. Ho­rrez gain, antzina sinisten zen, menhir horrek ahalmena zuela emakume antzuei ugalkortasuna emateko.

Menhirrak, kultorako toki?
Harrespila eta trikuharriak heriotzarekin lotutako sinismenengatik altxa ziren. Aldiz, menhirrak beste fun­tzio batzuk izaten zituzten, hala nola: kultorako toki izatea edo komunitatearen sinbolo. Horrelako helbururen bat ibiliko zuten orain dela 3.000-5.000 urte Auña­men­di osoan bizi ziren artzain eta nekazariek monolito horiek eraikitzeko.

Gizakia pasa, harriek iraun
Antzinako bide haiek dira, gaurko bideak.  Orain dela milaka urte gure arbasoek zerabilzkiten bide berak dira guk zanpatuko ditugunak. Gizakia igaro egiten da, baina harriak eta naturak iraun egiten dute. Horren jabe ziren gure arbasoak, eta agian, hori izan da utzi nahi izan ziguten mezua.

Ibilbidea, 4-5 ordukoa
Mendateko ezkerraldean jaio­tzen den pistatik igo behar da. Pistak bihurgune gogor bat ezkerrera egiten duenean, eskubian bidezidor bat  jaio­tzen da. Hori hartu. Apur bat gorago berriro pistara aterako gara eta bertatik jarraitu behar da Eskain leporaino (965 m). Erakurriko gailurra (1.142 m) zanpatu nahi duenak apur bat atzera egin behar du eta azken aldapa igo.
Iruñarrira joateko, berriro lepora bueltatu eta harriz osatutako gailurtxo bat bere es­ku­bitik zeharkatu ondoren goiko soroetatik, igoera eta jaitsiera txiki batzuekin, Iru­ña­rrira joango gara.
Gailurretik antenak dauden aldera egingo dugu, be­raien aurrean, hego aldean, Iru­­ñarriko menhirra baitago. Menhirraz gozatu eta gero, ipar-ekialdera jarraitu behar da. Apur bat jaitsiz Sorgin­ze­laia lepora (850 m) iritsiko gara eta hemendik Lexar­bu­ru­ra igoko. Gora iritsi baino lehen basoan sartuko gara. Lexar­bu­rutik gertu hirumugarri bat aurkituko dugu. Baso­tik segi eta Intsustiko Goira iri­tsiko ga­ra. Bertan ere beste  mu­garri bat, eta bideari segita Artxin­gako harrespila. Apur bat au­rrerago be­rriro  Ezkurra herriko bes­te mu­garri bat dugu.
Basotik atera eta inistor artean aurrera egin behar da. Ekaitza eta Mendaur mendiak aurrean ditugula eskubira jo eta behera egin. Borda batzuen albotik pasata ha­rriz­tatutako bidezidor bat dugu. Bide horretan segi eta Zubietan gara (210 m).