«Aranon tolareak zorioneko ‘onttok’ baino ugariago ziren»

Arano herria gizaldiz gizaldi bizitu da lurraren emaitzetatik. Bere herritarren jarduera nagusia basetxean edo borda (Naparro alde honetan horrelaxe deitzen zaio baserriari) inguruan zen, hor ateratzen zuten bizimodua au­rre­ra, gure aurreko aranoarrak. Haratz! zer dion lehengo mendeko paper zahar batek (Julio Atadill-en liburutik ja­soa 1910 urtean). Naparroko lurralde honen etxe kopurua da 87 eraikuntzakoa. Era ho­netan banatzen dira: 51 etxe, herriari dagozkionak; 12 etxe, Suro auzoan; eta barrutian ba­rraiaturik 24 baserri. Gainetik 39 borda koxkor eta aterpe, aziendantzako. Biztanleen aldetik honelako berria da­karki liburukoteak: zerrenda 428 laguneko taldeak osatzen du. Herrian bueltan 201 gizaki. Suro auzunean 55, eta gainontzeko 182 bizilagun, inguruko baserrietan. Kalebaserrietan zein urrutiko baserrietan kanpoko langintza besterik ez zegoen mu­gako alderdi honetan. Ekin­tza guzti horien artetik udazkeneko bat gogorarazi nahiko nu­ke gaurko idazlanean: sagar­dogintza. Eta adibide gisan edo hizketagaitzat gure baserriko tolare zaharraren kondairatxoa hartuko dut. Hasi baino lehen esan, Ara­non tolareak zorioneko onttok baino ugariagoak zirela. Esate baterako, Suro auzoan 12 etxe (borda) baldin baziren, bost etxetan tolareak aurkitzen zi­ren, eta bide batez sagardoa egi­ten zuten; tartean gurea. Hauetxek, etxe horien izenak: Gaztazkoborda, Beltxe­ko­bor­da, Larrenborda, Maitziko­bor­da eta Martzene­koborda. Ho­rietatik aparte, Arranbide, Abaño, Askatsu (kamiño on­doko benta-ostatu-tabernak), Ezkerrenborda, Lon­txon­bor­da, Larratxurin (hauetan orain­dik sagarnua egiten dute), eta herrian desagertutako Ola­son ere denetan tolareak baziren eta badira. Tolarerik ez zutenak tolarea zuten baserrietara joaten ziren sagardoa egitera. Sagarra txikitu, prentsatu eta muztioa eramaten zuten, barrikan.

Sagarretik sagardora bidean, egurrezko tolarea
Martze­ne­kobordan garai batean egurrezko tolarea zuten gure aurrekoek. Prentsak in­txaur egurrezko bi ardatz zi­tuen eta marrazkian ikus dezakegunez zola egurrezko mandio baten gainean sagardo-sagarra zanpatzen zuten. Nos­ki, pixoi (gaur matxakak or­dezkatu du) haundi batzukin jo ezkero. Mar­tze­ne­kobordako tolarea marrazkiaren berdin berdina zen. Saihetsetan kartolak (kantalera izenekoak) edukitzen zituen prentsa mota honek, sagarrak alde egin ez zezan. Ziri batzuek kantalerei eusten zieten, prentsa edo es­tutzeko garaian. Bi abe (etxetako igogailuen karrilak bezalakoak) zutitakoak deiturakoak, non hoietatik bi ardatzen abe nagusia jeixten zen. Behean, giltzak, patsolen gaineko zu­rak, estutzen juaten ziren, man­tso-mantso. Hau dena haga baten bidez martxan jartzen zen, sar­tzen zen ardatzen zuluetan, aurrena ardatz bat pixkat jeixten zuten eta ge­ro bestea. Gero tolareak kanal ba­tzuk (oriyak) bazituen, 4 ge­neralki, sagar gainean eta az­pian eta horietan muztioak ko­rritzen zuen, bukatzeko tina ba­tean. Tinatik barrika edo kupelera ixurtzen zuten sagar-zumo hori, ondo iyazkitik (iragazki, pasadore) pasa ondoren.

Ospe oneko sagardoa, Martzenekobordan
Sagardogintzan erabiltzen zituzten sagar klase batzuen deiturak dakarzkit segidan, interesgarriak direlakoan: Goie­rri-sagarra, patzolua, gezazuria, urdaniturri, merkelin sagarra... gezan aldetik. Gaziak berriz: Haritz-sagarra, txalaka, errege-sagarra... Gure etxeko tolare hau ata­ri ondoko txabolan zegoen. Gaur egun eraikuntza horreri tolaria esaten zaio. Antigua­le­ko tresneri honetan bi karga t’erdi sagar, hiru karga, sartzen zituzten etxekoek joaldiko. Kar­ga bakoitzak 240 kg ditu; sei zaku (40 kg zakuko) alegia. Bost, sei hilabete igaro be­har zituen sagar muztioak ba­rri­ketan, gero sagardo be­rria en­boteilatu ahal izateko. Sa­gar­doaren lehenbiziko fermentazioa edo irekinaldia ku­pela ba­rruan izaten zen, eta bigarrena botila barruan. He­rriko lagun andana biltzen zen Mar­tze­ne­kobordan sagardo berria pro­ba­tzera. Fama edo ospe ona zuen etxeko sagardoak ara­noa­rren artean. Orduko kontuak!!

Tolaregilea: Juan Bautista Narvarte aranoarra, Gasteizen arotz ikasia
Tolare honen harira, aitatu bere egilea senditarteko Juan Bau­tista Narvarte y Olaizola izan genduela. 1811an jaioa, Suroko semea eta oraingo aitona Pedro Narvarteren birraitona. J.Bau­tista hau baserritarra izateaz gain, lanbidez zurgina edo aro­tza zen, eta egur-ikasketak Gas­teizko hiriburuan burutu zituen, garai hartan zurgin edo zura arloan ospe haundiko es­kola baitzen Ara­bako hiri ho­rretan. Uztarri, kutxak, zizailuak, baulak eta abar luxe bat moldatzen zituen aiton honek, oraindik orain, etxean konserbatzen ditugu bere lanabesak (erramintak) eta lanerako bankoa. Gure uste osoa da berak era­tuko zuela egurrezko tolarea. Pipiak jan zuen azkenean, eta erabat on­datu zen. Etxeko idazki zaharretan azaltzen dira aiton hori (80 urtekin) eta tolarea (Lei­tzan, 1891-I-15). Hone­kin batean paperetan ere azal­tzen dira etxeko erlauntzak, behiak, ar­diak, maindireak, al­tzariak... bakoitzari zegokion salneurriarekin. Badirudi etxeko seguro baten inbentarioa dela. Lur­sailen izenak eta neurri eta mu­gak ere nabarmen dira paper hauetan. Antzinako tolarearen aipamenak San Martingo jai ba­tzutan izan ziren. Beltxe­ko­bor­dako aitonak zioen, Ara­no­ko zaharrena izan zela eta pipiak izorratu zuela.

Orain ere, sagardoa Aranon
Tolare hura aspaldian galdu zen baina beste makinaria klase batekin sagardoa egiten dugu, sagardo oso polita gainera. Gure antzera, Lon­txon­borda, Ezke­rrenborda, Larre­txu­ri, Bor­daxar eta Plazakoak sagardo bixiak egiten dituzte, txinparta dutenak eta edanerrexak. Ohiturak irauten du eta urtero legez herriko festetan sagardo dastaketa (probaketa) izaten da.