1943ko urtarrilaren 15a: euria egin ez balu...

1943ko urtarrilaren 15eko gaua zen. Urruñan, Frantxia Usandi­za­gak Bidegain-Berri bere baserrian ezkutatuta zitu­en hiru abiadore, Dédée Comete Sareko kidearekin batera. Muga noiz pasako zain zeuden. Juan Manuel Larburu errefuxiatu hernaniarra, Fran­txiaren langilea zena ere, bertan zen. Florentino Goikoetxea mugalari hernaniarra iritsi zen azkenean, baina euria egiten zuela eta, Bidasoa ibaia ezingo zutela zeharkatu esan zien. Hurren­go gauean itzuliko zen be­rriz... Hurrengo gaua ez zen iritsi ordea. Alemanek Bide­gain-Berri baserrian zeuden 6 lagunak atxilotu zituzten.
Gertakari hartatik abiatuta, Azken Bidaia (El Último Pa­so) dokumentala egin dute Iurre Telleria eta Enara Goikoe­txea hernaniarrek  eta datorren ostiralean aurkeztuko dute Biterin. Dokumentala ikusi ostean, kolokio antzekoa egingo da. Horrez gain, asteburu osoan egongo da dokumentala ikusteko aukera.

Urruñako gertakaritik
abiatuta, Cometen istorioa
Azken Bidaia, Comete Sareari buruzko dokumentala da, hau da, Bigarren Mundu Gerran naziengandik ihesi zebiltzanei laguntzeko sortu zen sareari buruzkoa. Telleria eta Goikoe­txeak Urruñako baserri hartan gertatu zenetik abiatzea erabaki dute, «pasarte horrek dena daukalako. Aukera haundiak ematen zizkigun. Alde batetik, oso momentu dramatikoa zen; eta bestetik, izan zen inflexio puntu bat Cometen historian. Comete sortu zuenetako bat eta denbora askoan bere arima izan zena, Dédée, hor atxilotu zuten eta horrek eragin zuen Come­ten egitura aldatzea, hurrengo urteetan. Gainera gertakari horrek ematen zi­gun, parte hartu zuten askoren istorioa kontatzeko aukera, une horretatik abiatuta, eta ez estruktura kronologiko batetik abiatuta. Bagenituen pertsonaia erre­ferenteak Cometen par­te bat kontatzeko: Sorrera, Be­l­gikarren parte hartzea, euskaldunena, hegazkin gidariena… Eta publikoarentzat ere erakargarriagoa da ikusteko garaian».

Kritika ona
Sei urteko lanaren ostean, Do­nostiako Zinemaldian es­trei­na­tu zen dokumentala. Aza­roan, berriz, Donostia, Bilbo, Gasteiz, Bartzelona eta Madri­len estreinatu da eta orain herrietan zabaltzekotan dira. Estatutik kanpo ere aurkeztu dute dokumentala, Frantzian eta Belgikan, esaterako. Ostiral honetan bertan, Paun izan dira, bertako zinemaldian. Bi zuzendari hernaniarrak oso gustora daude dokumentalak izan duen harrerarekin. «Jen­deari asko gustatu zaio eta kritika ona egin digute». Dena dela, nabarmendu dute, estreinaldirako momentu ona ez dela izan. «Estreno asko tokatu dira batera eta euskal produkzioak, gainera. Horre­gatik jende gutxi joan da ikustera. Horrez gain, orokorrean, lehen baino jende gutxiago joaten da orain zinera».
Dokumentala, Espainia, Fran­tzia eta Belgikaren arteko koprodukzioa izan da eta bertako telebistetan eta nazioarteko beste zenbaitetan ere interesa badagoela nabarmendu dute. «Gure helburua ere hori izan da, salerosketa internazionala eta dokumentalean erabili dugun ikuspuntua izan da, ulertua izan dadila munduko edozein lekutan».

Elkarrizketa ugari
Dokumentala egin ahal izateko, jende mordoa elkarrizketatu dute. Ez dakite ziur esaten, baina 40-50 lagun bai, behin­tzat. «Hori horrela izan da, azken batean ideia genuelako, ez zentratzea bakarrik oso pertsonaia klabeetan. Co­mete Sareak zeukan ezaugarrietako bat zen, jende askok gauza txikiak eginez mantendu zuela sare hori, eta ideia hori zabal­tzeko beharrezkoa zen pertsonaia asko izatea».
Eta hainbeste elkarrizketen artean nola egin aukeraketa? Lehenengo aukeraketa haundi bat grabaketa aurretik egin zuten. «Gidoi lan haundi bat egin zen. Tecla Geesing gidoilariarekin elkarlanean egin ge­nuen. Eta gero bigarren aukeraketa bat egin zen montajean. Azken momentuan per­tsonaia batzuk erori dira, baina orokorrean, hasieratik erabakitakoak mantendu dira».
Horrez gain, argi zeukaten hainbat ezaugarri kontuan izango zituztela aukeraketa egiteko: «pertsonaiek kontatu behar zizkiguten garai ezberdinak Cometen estrukturan, leku ezberdinak, eta ikuspuntu ezberdinak eman behar zituzten, hau da, kolaboratzeko modu ezberdinak».

Lehenengo eskuko
informazio asko, galdua
Hasiera batean, mugaren al­de honetan elkarrizketa ugari egin zituzten informazio gehiago lortu nahian, eta konturatu ziren, askoz gehiago ez zegoela ateratzerik.
Senideengana jo dute gehie­netan informazio bila, protagonista asko hilda baitaude. Hilda dau­de Cometen laguntzen aritu ziren lau hernaniar ezagunenak: Flo­rentino Goikoe­txea, Tomas Anabi­tarte, Juan Ma­nuel Larburu eta Martin Erraz­kin. Horrek zailtasun as­ko ekarri dizkie.
Elkarrizketak egiten eta informazioa biltzen lehenago ez hasi izanagatik pena ote duten galdetuta, halaxe diote: «Hernaniarrik guk ezingo ge­nuen nahita ere elkarrizketatu. Pentsa, Florentino 80garren ur­tean hil zen! Hemendik kanpo bai, lehenago hasi bagina ha­rrapatuko genituen gehiago. Hemengoak zaharragoak ziren kanpokoak baino».

Iparralderaino, sarearen funtzionamendua
dokumentatua
Iparralderainoko tartean, Co­me­te Sareak egin zuen lana askoz hobeto doku­men­tatua dagoela azaldu dute Telleria eta Goikoe­txeak. «Gerra bukatzean, in­­for­meak egin zituzten, ikerketak… Frantzian, Bel­­gikan, Erresuma Batu­an eta AEBtan. Espainian, be­rriz, ez zen gerra ondoko eran­tzun hori egon. Fran­kismo garaia zen, hari buruz ezin zen hitz egin. Azken batean, Co­mete antzeko sareei la­gun­tzen zietenak Franco­ren etsaiak ziren. Zenbait artxibo ba­daude, hegazkinlariei, Bri­tainiara iristen zirenean egiten zizkieten galdeketak zirela eta, baina asko laburtuta daude, zen­tsuratuta...
Izan ere, behin muga pa­sata, zerbitzu sekretu br­i­tanikoen lana zen, ez zen hainbeste Comete Sareare­na. Zerbitzu sekretu britaniar eta beranduago ame­rikarrek, hartzen zituzten abiadoreak kotxe diplomatikoetan eta haiek eramaten zituzten Madri­lera. Han­dik Gibraltarre­ra, eta ber­tatik Britainiara bueltan».

Enbajadako langileen aztarnak
Orain dela gutxi ezagutu dute, enbajadako kotxe ho­rietako gidaria izan zenaren semea. «Gu ibili ginen bila dokumentala egiteko garaian. Batez ere enbajadarekin lotutako testigan­tzak lortzeko. Bil­boko kontsulatuaren bidez saiatu ginen enbajadako garai hartako langileren bat bi­latzen eta ez genuen topatu. Orain agertu da».
Eta orain dela gutxi, beraien webgunearen bi­dez, Cadizeko gizon bat jarri da eurekin harremanetan. «Bere aitaren laguna omen zen Madrileko enbajadan lan egiten zuen MI9 edo espionaje zerbi­tzuko agente bat. Eta Gibralta­rrera pasa aurretik beraien etxean egoten omen ziren abiadoreak. Aitak kontatu zion hil aurretik, semeak zulo bat aurkitu baitzuen, abiadoreak egoten zirena. Orain ulertzen omen du eguberritan zergatik izaten zuten urtero saski haundi bat, britainiarrek bidalia».

Informazioa jaso eta emateko, webgunea
Informazio asko geratu zaie atera gabe eta hori zabaldu beharra sentitzen dute. Ho­rretarako webgune bat sor­tu dute eta bertan materiala eskuragarri da­go: www.elultimopaso.net. Informazio ho­ri osatzen joango dira pixkanaka, bideo berriak igo­tzen, ikerketako materiala atalka jartzen… Webgunea­ren bidez informazioa emateko aukera ere badago gaia­ren inguruan.

«Jendeak oraindik ezer gutxi daki»
Dokumentalaren bi zuzen­dariek hernaniarrak animatu nahi dituzte dokumentala ikustera. «Jendeak oraindik ezer gutxi daki gai ho­nen inguruan. Portutik Osi­ñagara doan bide ho­rre­tan jende mordoxka ibil­­tzen da pasiatzen eta as­kok ez dakite ezer Loidi parean dagoen oroigarri hori zergatik da­goen. Iru­di­tzen zaigu zerbait ga­rran­tzitsua dela eta ezagutu eta errekuperatu egin behar dela. Hernanik ba­dauz­ka istorio pila bat erre­kuperatzeko, eta hau ere, bada bat».

«Dokumentala da, baina ez da batere astuna»
Herritar batek esana omen da: «Ez zenioten jarri behar dokumental izena. Peliku­la bat bezalakoa da!» Eta ha­la azaldu dute: «Arina da. Pertso­naie­tan eta euren bizipenetan oinarritua da eta dokumentala konturatu gabe pasatzen zaie gehie­nei. Hala esan digute».
Horrez gain, beldurra zuten azpitituluekin jendea ez ote zen eroso sentituko, baina asmatu dute: «Jendeak oso ondo eran­tzun du. Esan digute oso aberatsa dela eta pertsonaia bakoitzaren azalpenak norberaren hizkun­tzan entzutea oso espresiboa dela». 4 hizkuntza erabiltzen dira dokumentalean: euskera, gaztelania, ingelesa eta frantsesa.

Soinu banda, Joxan Goikoetxeak egina
«Oso Soinu banda berezia eta polita egin du»

Dokumentalaren soinu ban­da Joxan Goikoetxea mu­sikariak eta Musika Eskolako zuzendariak egin du. Joxan Flo­rentinoren senidea da; bere aito­na eta Florentino anaiak ziren.
Proiektuan hasieratik dago eta hasieratik azaldu zuen gogoa dokumentalaren musika berak sortzekoa, hala azaldu dute Telleriak eta Goikoe­txeak. «Beretzat garrantzitsua zen parte hartzea eta guri egokia iruditu zitzaigun. Eta egia esan, emaitza sekulakoa izan da. Oso soinu banda berezia eta polita egin du eta ez dugu guk bakarrik esaten! Berak dioenez, prozesua luze joan da eta denbora eman dio ondo hausnartzeko eta lantzeko».