Martxoaren 2an, 18:30etan, 'Hernani Munduari Begira' zikloaren barnean, Kulturarteko Plaza Feministan izango da Luz Estrella Romero Villalba (Baranoa, Kolonbia, 45 urte) hitzaldia eskaintzen. Hernanin zeri buruz hitz egingo duen azaldu dio Kronikari. «Emakumeen eskubideei buruz ariko naiz ikuspegi feminista batetik».
Luz Romero Kolonbiako Karibe eskualdeko giza eskubideen defendatzaile ekofeminista da. Abokatua da eta Colectivo de Mujeres al Derecho (COLEMAD) erakundearen sortzailea. Erakunde horrek auzitegietan erakutsi du Kolonbian indarkeria armatuaren bidez ez ezik, legeen eta auzitegien bidez ere kendu dizkiotela lurrak nekazariei. Eta prozesu horiek genero ikuspegitik aztertzeaz gain, emakume nekazarien errealitateak ezagutu eta lurren desjabetzeetan euren eskubideak judizialki defendatzen jardun du ia hogeita hamar urtez. Egiaren Batzordearen arabera, ia 753.000 pertsonak utzi behar izan zuten beraien etxea 1985etik 2019ra eta 4 milioi desplazatu izan dira. Emakumea garapenaren zutabe gisa kokatzea du helburuetako bat.
«Gure lurraldea aberatsa da, dibertsitate haundikoa, eta Estatuaren oinarriak prestatu ziren herritar xumeak, emakumeak badira gehiago, erasotzeko»
Gainera, Kolonbiako gerran, nekazarien eta komunitateen lurren desjabetze prozesuaz gain, eragile armatuek sexu-indarkeria erabili izan dute eta horiek ez zirela judizializatzen ari ikusita, 2002 urtean, Colectivo de Mujeres al Derecho (COLEMAD) elkartea sortu zuten. Komunitateetara joaten hasi ziren zuzenbidearen teoria eta praktika feminista sustatuz, mundu bidezkoagoa lortzeko, emakumeen eta nesken bizitzak eta ikuspegia aintzat hartuko zutena.
Romero ia hogeita hamar urtez aritu da giza eskubideen defentsan eta horregatik, bere semearekin batera, babestu behar izan zuen Kolonbiatik alde eginda eta egun, Euskal Herrian, Bilbon, bizi dira, bien aurkako mehatxuak larriagotu egin baitziren 2021ean. «Erbestealdian nago eta horrek gora-beherak sortzen ditu. Estatuaren bortxakeriak sortutako egoera batengatik irten behar izan nuen Kolonbiatik».
«Gobernua aldatu arren, oraindik ez da posible itzultzea Estatua bera izan delako gatazkaren aktore garrantzitsua»
Kolonbian aldaketa politiko haundia gertatu da 2022an Gobernu aldaketarekin. Horrek egoera aldatu dezakeen galdetuta zera dio Luz Romerok: «Nire nahia Kolonbiara itzultzea izan da 2022 amaieran. Egiten ari garen lanak oihartzuna izan du eta zabaltzen ari da elkartasun talde gehiagotara Kariben eta Latinoamerikan. Mugitzen ari naiz esparru horietan, baina oraindik ez dago bermerik Kolonbiako kostara itzultzeko. Gobernu aldaketarekin dena aldatuko zela pentsatzen genuen arren, oraindik ez da posible itzultzea. Esperantza gehitu egin da itzultzeko. Azken finean Gobernu honek aurre egin behar dio denak dakigunari. Estatua bera izan da gatazkaren aktore garrantzitsua. Gerlarien arteko akordioak daude martxan. Estatua bera prestatu zen babesgabeko herriaren alde zibilari erasotzeko. Guk landa guneko nekazari ahul eta babesgabeenei laguntzeko gaude».
Magdalena departamenduko lurrak petrolioan aberatsak izateaz gain, ia edozein labore mota ahalbidetzen dute, eta bereziki emankorrak dira. «Lurra aberatsa da, dibertsitate haundia dago, aberastasun mineralak ateratzen dira herrira iristen ez direnak. Estatuaren oinarri denak, legeak, politikak, eginda daude herritar xumeak eta emakumeak badira gehiago, erasotzeko etsai bezala».
Hala ere, ekintzaileak dioenez, propietate haiek bereganatzen zituztenek olio-palma landatzen zuten batez ere, kasu askotan azalera okupatzeko edo koka-oinarria ekoizteko estalki gisa erabiltzen zen laborea. Magdalenak, emankorra izateaz gain, Santa Martako Zingira Haundia ere hartzen du, itsasorako irteeragatik gune geoestrategikoa, substantzia horren trafikoa errazten baitu.
Bere ia hogeita hamar urteko ibilbide profesionalaren bidez, gerra bat kalibratu daiteke. «Funtsezko eragileetako batzuk nazioarteko erakundeak izan dira, hala nola Nazioarteko Diru Funtsa edo Munduko Bankua», dio Luz Romerok.
«Kolonbiaren eta herrialde batzuen porrota da ez dutela onartzen komunitateen esperientzia eta ezagutza»
Landan jaio arren, Barranquilla hiriko langile-familia aurrerakoi batean hazi zen. Unibertsitatean konturatu zen ikasgeletan zegoen matxismoaz eta nekazarien ezagutzari ematen zaion balio urriaz.
«Kolonbiaren eta beste herrialde batzuen porrota da ez dutela komunitateen esperientzia eta ezagutza onartzen. Emakume haiekin ikasi nuen, baita nekazari, afro eta indigenen mugimenduarekin ere, beraien borroka epaitegietara eraman zutenak. Haiek lortu zuten Kolonbiako Goi Gorteen epai bat, eta haiek aitortu zieten eskubidea zutela desplazamenduaren ondorioz galdu zituzten lurrak berreskuratzeko. Baina ikusi nuen, halaber, emakumeak zirela borrokaren lehen lerroan zeudenak eta akordioak sinatzeko orduan baztertzen zituztenak. Emakumeen bazterketaren beste adibide bat».
Era berean, ikasle mugimendu sozialak mutilek gidatzen zituztela ikusi zuen, eta «emakume lider gazteak zirela bere saria: zenbat eta inteligenteagoa izan, orduan eta sari haundiagoa gizon liderrentzat. Orduan hasi nintzen feminista gisa garatzen».
«Jakin genuen eragile armatuak sexu-indarkeria erabiltzen ari zirela gure eskualdean, eta ez zirela judizializatzen ari. Komunitateetara joan ginen eta gure leloa sortu genuen: Zuzenbidearen teoria eta praktika feminista, mundu bidezkoagoa lortzeko, emakumeen eta nesken ikuspegia barne hartuko zuena».
«Kariben estatu indarkeria egon zen Munduko Bankua eta Nazioarteko Diru Funtsaren partehartzearekin, kredituak ematen baitzituzten»
Hasieratik nazioarteko zuzenbidearen ikuspegia aplikatzen dute, Kolonbiak sinatu eta bete ez zituen tratatuena. «50 kasu baino gehiago dokumentatu genituen, non Kolonbiak milioi askoko partidak jaso zituen nazioarteko erakundeetatik, hala nola Nazioarteko Diru Funtsetik eta Munduko Bankutik, nekazaritza-erreformak garatzeko. Praktikan, lurrak eskatzen zituzten emakumeek zorpetuta amaitzen zuten, Kolonbiako Gobernuak gastuen zati bat kredituan beren gain hartzera behartzen zituelako. Ez ziren beren zeregina betetzen ari, hau da, emakumeek autonomia ekonomikoa lortzea».
«Landa legeen familia ikuspegiak gizona emakumearen gainetik jartzen du eta emakumeek titulartasuna inoiz ez lortzea eragiten du. Feminista naiz erabakiz eta konbentzimenduz»
1998an, aurretik gertatutako guztia aztertu zuten, «kasuak eta planoak eskuan, eta egiaztatu genuen gerra-estrategia ez zela paramilitarra eta armatua bakarrik izan. Kariben estatu-indarkeria egon zen Nazioarteko Diru Funtsaren eta Munduko Bankuaren partehartzearekin, haiek ematen baitzituzten kredituak. Kolonbiako Estatuak, gerraren helburua betetzeko, komunitate pobreak lurraldeetatik atera behar zituen. Hau da, gerra honen motorra kapitalismoa zen, eta Kolonbiako kapitalismoa odolarekin gauzatu zen. Beste kontinenteetako gatazketan gertatzen denaz bestelako ezer ez».
«Emakumea Kolonbiako legeetan ikusezin bihurtzean datza eta adibiderik argiena lurren jabetza da»
COLEMADek jakin zuen Estatua familiak epaitzen ari zela kausak asmatuz, hala nola utzikeria edo ustezko zorrak, beren lurren desjabetzea justifikatzeko, abokatuak dioenez. Legeak, proiektuak eta inbertsio askeko nazioarteko itunak aztertzen hasi ginen, eta horren guztiaren atzean botere ekonomiko ezezagunak zeudela sumatu genuen, abokatuak azaldu duenez. Baina arazoaren benetako sustraia, bere ustez, emakumea Kolonbiako legeetan ikusezin bihurtzean datza. Adibiderik argiena lurren jabetza da. Romerok azaltzen duen bezala, «landa-legeen familia-ikuspegiak gizona emakumearen gainetik jartzen du eta emakumeek titulartasuna inoiz ez lortzea eragiten du. Feminista naiz erabakiz eta konbentzituz. Horregatik uste dut legeak ikuspegi feminista izan behar duela emakumeak eta neskatoak barne hartu ez zituen mundu baztertzaile baten errealitatea eraldatzeko».
«Normalean, emakumeen mugimenduak ez du harreman haundirik nekazaritzaren mugimenduarekin. Guk bai, tresna bat garelako, baina ez ditugu haien ahotsak ordezkatzen»
Legeak ondo ezagutzen dituenez, Romero Villalbak Kolonbiako Estatua Nazio Batuen Erakundeko Emakumearen aurkako Diskriminazioa Ezabatzeko Batzordeak (CEDAW, ingelesezko sigla) sinatutako nazioarteko konbentzioa betetzen ari ez zela frogatu nahi izan zuen. «14. artikuluak ezartzen du estatu alderdiek neurri egoki guztiak hartuko dituztela landa eremuetan emakumearen aurkako bereizkeria ezabatzeko, gizonen eta emakumeen arteko berdintasun baldintzetan, landa garapenean eta haren onuretan parte hartuko dutela ziurtatzeko».
«Gure ahotsa entzutea honelako hitzaldietan da aurrera jarraitzeko indarra ematen didana»
COLEMADek ere ez du hitz egiten lurraldeetako emakumeen izenean. Emakumeek urteetako lidergoa dute, ez dira ez eskola ez unibertsitate batetik igaro, baina beste edozein adituk baino gehiago dakite Nekazaritza Zuzenbidea, bizitza osoan ikusi dutelako.
Hernanin hori dena azalduko du. «Gure ahotsa entzutea honelako hitzaldietan da aurrera jarraitzeko indarra ematen didana. Jarraitzeko asmoa dugu. Nire lana egiten jarraitzen dut, ez bertan, horrek sortzen dituen zailtasun eta atsekabearekin. Oinarrizkoa da. Ez gara bulegoko abokatuak. Lurraren defentsarako auzi feminista bat da, diskriminazio historiko honetan, munduko geografia osoa hartzen duena, botere-gizonen itun patriarkalek jarraitzen dutelako. Nire feminismoa kulturala da. Gizonen botere matxista patriarkal hori etxean, komunitatean, gizartean jazarri daiteke. Bere parekoei eraso egin diotela onartu behar dute. Feminismoak gizarte guztia defendatzen du. Gure eskubideak jaiotzetik izan dira kenduak eta urratuak status quoa mantenduz. Zer esanik ez arlo ekonomikoan».
«Feminista kulturalak gara, ezberdintasunak gizon pobreei ere eragiten diela onartzen dugulako»
Horri lotuta Luz Romerok dioen bezala: «Feminista kulturalak gara, ezberdintasunak gizon pobreei ere eragiten diela onartzen dugulako. Matxistak direla, baina sozialki ezarritako rolen arauekin zerikusia dutela. Normalean, emakumeen mugimenduak ez du harreman haundirik nekazaritzaren mugimenduarekin. Guk bai, tresna bat garelako, baina ez ditugu haien ahotsak eta aldarrikapenak ordezkatzen. Gure lurralde-eskakizun politiko propioak ditugu feminista gisa, baina beste mugimendu batzuekin bat egiten dugu guztiok izorratzen gaituen elite ekonomiko bati aurre egiteko».
Jakina, gizonak ere izan ziren emakumeak dibortziatu nahi izatearen bultzatzailetzat jo zituztenak, eta gizon kaskarrak emakumeak lider bihurtzea onartzen ez zutenak. «Ordura arte Kolonbian emakumeek jasan zuten diskriminazio historikoak, ordea, COLEMAD kolektiboaren alde egin zuen», Romerok gogoratzen duenez; izan ere, uste du lurraldean sartzea erraztu ziela, susmo txarrik sortu gabe, emakumeak derrigorrezko lurren behartutako desplazamentuen biktima izaten ari zirela frogatzeko.
Hasiera batean, 23 desjabetze-prozesu gelditzea lortu zuten. Ondoren, beraien lurrak galtzeko zorian zeuden 55 komunitateren kasua dokumentatu zuten, eta Kongresura eraman zuten emakumeak beraien jabetzak kentzen ari zirela frogatzeko. «Legala zen, Kolonbiako legediaren arabera, baina nazioarteko konbentzioen aurkakoa. Iaz, epaile batek Ivan Duque presidente ohiaren Gobernua zigortu zuen kasu horregatik, eta Estatua behartu zuen 1.500 hektarea lur ematera nekazari talde hari». Baina ez edozein lurraldetan, Romerok aldarrikatu duenez. Izan ere, ekoizpen-moduak kontuan hartu behar direla eskatzen du, Estatuak, normalean, emakumeak bidaltzen dituelako lurralde baterako, batzuk nekazariak direla pentsatu gabe, beste batzuk arrantzan edo artisautzan aritzen direla pentsatu gabe».
«Kolonbian 4 milioi desplazatu ditugu, gehienak emakumeak, haurrak»
Garai hartan, Kolonbian, «lankide askok adierazi genuen zer ingurumen gatazka eta lurralde gatazka sortzen ari ziren komunitateei beren lurrak kentzeko. Eta, era berean, eredu mineral-energetiko bat, Estatuko Indar Armatuak erabili dituzten eta talde paramilitarrei guri erasotzeko ordaindu dieten atzerriko enpresa askok baliatzen dutena. Herri baztertuek lurraldean maite ez dituztenengandik defendatzeko duten tresna bakarra gara. Kolonbian 4 milioi desplazatu ditugu, gehienak emakumeak, haurrak».
Landa-lurretan dauden emakumeek kontzeptu gaiztoa dute Kolonbiako estatistiketan. «Estatua iristen ez den lekuetan, sarbide zaileko edo isolatutako eremuak deitzen zaie, eta datuak proiektatzen dira, Estatua ez baita inoiz eremu horietan egon. Duela gutxi metodologia bat sortu genuen, hain zuzen ere, gai horiek lantzeko. Gure auzia epe luzekoa da, mantentzen diren egiturak aldatu behar baititugu, eta ez dira aldaketa legegile azkarrak. Estatua patriarkala izan da eta gatazka armatuaren testuinguruan jarduteko sortu da; beraz, egitura hori argitu behar da. Bestela, gainazalean bakarrik geratuko gara arazoa konpondu gabe».
Luz Romerok aipatzen duenez: «Emakumeak garen aldetik, diskriminatuta gaude eremu guztietan, gorputza bortxatu digute eta emakumeen eskubideen aldeko gizarte-mugimenduak ikusteak indartu egiten nau. Gainera, gerra-ingurune batean diskriminazioa are haundiagoa da, gizona gure gorputzaren bila baitoa. Min gehien emango digun zerbaiten bila doaz, seme-alabak, adibidez. Gorputzaren irudiarekin mehatxatzen gaituzte».
Abokatu kolonbiarrak dioenez, «gaur egungo gatazka armatu denetan, daude hogeita hamar baino gehiagotan, lurralde ondorioak, lurralde kausak eta lurralde gatazkak dituzte. Kolonbia mikroespazio bat da eta emakumeok instrumentalizatu egin gintuzten. 90eko hamarkadan genero ikuspegia jartzen hasi zenean legeak erabili ziren eta benetan ez zen aldaketarik izan. Emakumeen figura instrumentalizatu zen. 2014. urtetik aurrera bake-akordioek konpondu den irudia eman nahi izan dute, baina zure bizitza salbatu nahi izateagatik erbesteratuen txostenek izua ematen jarraitzen dute». Romero ere indarkeria horren biktima izan da.
COLEMADetik, hala eta guztiz ere, komunitateetako 4.000 pertsona baino gehiago ordezkatzen jarraitzen dute. «Uste dugu botere haundiko norbaitek polizia erabiltzen duela gure atzetik joateko eta semeari erasotzeko nirekin amaitzeko. Orain badakit. Eta hori egiten dute badakitelako guk biktimak erreparatzea eta Bake Akordioa betetzea eskatzen dugula, gure lurraldeetako egitura kriminalak desegitera behartzen duena».
Derrigorrezko desplazamenduen aurkako aktibismoa arriskuz beteta dago. 2012 eta 2021 artean, lurraren eta ingurumenaren 322 defendatzaile hil zituzten, Global Witness GKEaren arabera. Eta krimenek aurrera jarraitzen dute: 2022ko lehen seihilekoan, ekintzaile horien aurkako 42 eraso dokumentatu ziren Kolonbian. Eraso horien ondorioz, 11 hilketa, 19 mehatxu, lau joan-etorri eta zortzi atentatu egin ziren.
Abokatuak dioenez, paramilitarrek eta beste talde armatu batzuek loturak ezarri zituzten eskualdeko botere publikoekin, hala nola alkate, gobernadore, epaile eta funtzionarioekin. Eta 2008tik aurrera, mehatxua sektore militar eta polizialetatik ere iristen hasi zen.